MICHAŁ SŁOMSKI Urzędnicy i personel zamku arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu arcybiskupów MICHAŁ SŁOMSKI Urzędnicy i personel zamku Książka stanowi próbę przedstawienia sposobu funkcjonowania zarządu wielką własnością ziemską w późnym średniowieczu i na MICHAŁ SŁOMSKI początku nowożytności na przykładzie dóbr łowickich arcybisku- pów gnieźnieńskich. W ich centrum znajdował się zamek. Stanowił on miejsce pracy urzędników zarządzających majątkiem oraz liczne- go grona osób odpowiedzialnych za codzienne obowiązki wykony- wane na terenie zamku. Analiza zadań tych ludzi pozwoliła na uchwycenie metod zarządu wielkiej własności bezpośrednio w tere- Urzędnicy i personel nie oraz ukazanie codziennego funkcjonowania zamku. zamku arcybiskupów Michał Słomski – ur. w 1990 r. w Łowiczu, absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, asystent i doktorant w Zakładzie Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza gnieźnieńskich Manteuffla Polskiej Akademii Nauk. w Łowiczu (XIV w. – 1531 r.) 9 788365 880017 > http://rcin.org.pl Urzędnicy i personel zamku arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu (XIV w. – 1531 r.) http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl MICHAŁ SŁOMSKI Urzędnicy i personel zamku arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu (XIV w. – 1531 r.) Warszawa 2017 http://rcin.org.pl Recenzja wydawnicza prof. dr hab. Alicja Szymczak prof. dr hab. Krzysztof Ożóg Redakcja i korekta Jolanta Rudzińska Indeksy Michał Słomski, Jolanta Rudzińska Opracowanie graficzne i projekt okładki Dariusz Górski © Copyright by Michał Słomski © Copyright by Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk ISBN 978–83–65880–01–7 Publikacja dotowana ze środków publicznych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Projekt współfinansowany przez Łowicki Ośrodek Kultury Wydanie I, Warszawa 2017 Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00–272 Warszawa 22 831 02 61–62, w. 44 www.ihpan.edu.pl http://ksiegarnia-ihpan.edu.pl [email protected] Druk i oprawa Fabryka Druku http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI Wstęp . 7 Źródła. 9 Stan badań . 11 Konstrukcja pracy . 15 R o z d z i a ł 1. Łowicz, zamek i dobra łowickie do początku XVI w.. 19 Rozdział 2. Centralny zarząd dobrami kościelnymi (arcybiskupi i kapituła) oraz zarząd w czasie wakansu na stolicy arcybiskupiej . 34 R o z d z i a ł 3. Zarząd dobrami i zamkiem w XIV w. 56 R o z d z i a ł 4. Starostowie łowiccy (XV w. – 1531 r.). 84 Pierwsze wzmianki. 86 Terminologia. 89 Geograficzny zakres władzy . 93 Urzędnicy skierniewiccy. 96 Charakter nadania – „do wiernych rąk”, arenda, zastaw? . 97 Przysięga wierności. 104 Kompetencje . 110 Zarząd nad dobrami . 110 Funkcje policyjno-wojskowe . 115 Funkcje sądowe. 117 Wpływ na miasto. 119 Wpływ na skład rady miejskiej i ławników. 119 Kontrola nad miastem . 125 Starostowie a kapituła łowicka. 127 Zarządzanie zamkiem . 131 Uposażenie . 132 Zakończenie pełnienia funkcji . 133 R o z d z i a ł 5. Starostowie łowiccy jako grupa społeczna. Próba charakterystyki . 135 Związki rodzinne i rodowe z arcybiskupami. 136 Geografia pochodzenia. 145 http://rcin.org.pl 6 SpIS treśCI Wiek 146 Inne funkcje i urzędy 147 R o z d z i a ł 6. Pozostali urzędnicy zamku w Łowiczu i ich obowiązki 150 Burgrabia 150 Sędzia 158 Poborca 161 Pisarz 164 R o z d z i a ł 7. Kapelani i personel zamkowy 166 Kaplice 166 Kapelani 171 Personel zamkowy – rzemieślnicy oraz osoby związane z organizacją życia i obrony zamku 177 Castrenses i familiares 182 Bractwo przy kościele św. Jana Chrzciciela 188 Służba zamkowa rekrutująca się ze wsi 189 Inne posługi 192 Zakończenie 198 Aneks. Urzędnicy i personel zamku arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu do 1531 r. 205 Wykaz skrótów 247 Bibliografia 252 Abstract 274 Indeks osób 280 Indeks nazw geograficznych 292 http://rcin.org.pl WSTĘP Jedną z form uposażenia instytucji kościelnych było nadawanie im dóbr ziemskich. Otrzymywane z nich dochody stanowiły – wraz z dziesięcinami – główną podstawę zamożności danej instytucji. Na ziemiach polskich naj- większe majątki kościelne przypadły w udziale biskupstwom i zakonom. Wielkość dóbr zależała od pierwotnego nadania przez fundatora, późniejszych donacji na rzecz tych instytucji oraz sprawnej polityki gospodarczej kolej- nych właścicieli majątku. W niniejszej pracy zajmę się własnością polskich biskupstw na przykładzie dóbr należących do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Z racji uposażeniowego charakteru tych dóbr, ich całość w odniesieniu do biskupstw często określano po łacinie jako mensa (archi)episcopalis, co można przetłumaczyć jako dobra stołowe lub dobra stołu (arcy)biskupiego. Odpowiedni zarząd nad majątkiem ziemskim stanowił jeden z kluczo- wych aspektów działalności in temporalibus pontyfikatu każdego biskupa. Dla sprawniejszej administracji dobra ziemskie dzielone były na klucze mająt- kowe o różnej wielkości, w zależności od natężenia osadnictwa i sytuacji własnościowej. Również dziesięciny należące do biskupów podzielone były na klucze, które zazwyczaj – choć nie zawsze – przyporządkowane były do poszczególnych kluczy majątkowych, tak że tworzyły w gruncie rzeczy jedną jednostkę administracji majątkowej. W niektórych centrach kluczy powstawały zamki. Wśród wielu pełnio- nych przez nie funkcji jedną z istotniejszych była ich administracyjna rola jako najważniejszego punktu w danym zespole majątkowym oraz głównego miejsca pobytu i pracy oddelegowanych przez arcybiskupa zarządców dóbr. Jednym z takich miejsc był zamek w Łowiczu. W pracy chciałbym zaprezentować sposób zarządzania wielką własnością kościelną przez wyznaczonych do tego urzędników arcybiskupich w okresie późnego średniowiecza i początku nowożytności. Przyjrzę się ich uprawnie- niom wobec dóbr arcybiskupich oraz ich roli na zamku. Poza próbą zbadania uprawnień wynikających z pełnionej przez nich funkcji, postaram się również przybliżyć pochodzenie tych urzędników, a także odnaleźć i scharakteryzować http://rcin.org.pl 8 WSTĘP związki zachodzące między nimi a ich mocodawcami – arcybiskupami gnieź- nieńskimi lub innymi urzędnikami. Tego rodzaju analiza pozwoli zrozumieć kulisy powierzania w zarząd zamków i dóbr kościelnych. Moim celem jest również próba uchwycenia codziennego funkcjonowania zamku łowickiego przez pryzmat przebywających na nim osób. Prócz starostów łowickich, zarządzających zamkiem w czasie rządów w archidiecezji arcybiskupów, urzędnikami zamkowymi w okresach wakansu na tronie gnieźnieńskim stawali się kanonicy gnieźnieńscy. Powierzano im wtedy zamki arcybiskupie, aby pilnowali dóbr i własności należącej do gnieźnieńskich hierarchów. Tenutariusze sede vacante nie będą przedmiotem mojego zainteresowania w tym stopniu, w jakim będą urzędnicy zamkowi w czasie trwania pontyfikatu poszczególnych arcybiskupów. Nie oznacza to, że w ogóle nie będę się tym zagadnieniem interesował, przeciwnie – poświęcę mu fragment pracy. Administrowanie majątkiem nie przypadało w udziale jedynie osobom, których miejsce pracy stanowił zamek. W niniejszej pracy nie będę jednak zajmował się osobami pełniącymi funkcje administracyjne czy to w centrach wykształcanych wraz z upływem czasu podkluczy, czy w folwarkach, czy w końcu na wsi. Wyjątek będą stanowić informacje związane z ich pomocniczą rolą względem urzędników zamkowych. Decyzja ta wynika przede wszystkim z nikłej bazy źródłowej, której stan nie pozwala na rozpoznanie tych osób oraz konieczności przeprowadzenia szerszych badań nad tym zagadnieniem. Zakres chronologiczny pracy obejmuje późne średniowiecze i kończy się na początku XVI w. Jako cezurę końcową przyjąłem rok 1531, czyli datę śmierci prymasa Jana Łaskiego, choć niekiedy wykorzystywałem także infor- macje pochodzące ze źródeł późniejszych. Starałem się prześledzić wzmianki dotyczące urzędników zamkowych oraz osób zarządzających dobrami arcybi- skupimi już od XIV w., jednak główny nacisk badawczy położony został na XV i początek XVI w. Wynikało to przede wszystkich z zasobu dostępnych wzmianek źródłowych, które dla XV w., a zwłaszcza dla początku następ- nego stulecia są dużo liczniejsze. Na przykładzie zamku łowickiego, zarówno urzędników przebywających na jego terenie, jak i załogi tego zamku, można zaobserwować pewne prawi- dłowości związane z funkcjonowaniem pozostałych zamków należących do arcybiskupów gnieźnieńskich, innych biskupów z polskiej prowincji kościel- nej oraz wybranych biskupstw sąsiednich. Studium to może więc w jakimś stopniu być egzemplifikacją funkcjonowania zamków biskupich w Polsce. Działa to też w drugą stronę – aby bliżej poznać kompetencje urzędników zarządzających dobrami kościelnymi, należy rozpatrzyć również zachowane wzmianki związane z innymi warowniami biskupimi. Komparatystyka będzie więc jedną z głównych metod prowadzących do poznania i scharakteryzowania http://rcin.org.pl ŹRÓDŁA 9 interesujących urzędów. Przede wszystkim zajmuję się dobrami łowickimi, ale przytaczam też liczne przykłady zarówno z pozostałych kluczy arcybi- skupich, jak i majątków innych biskupstw. ŹRÓDŁA W pracy wykorzystano zarówno dostępne edycje źródłowe, jak i materiały archiwalne1. Wśród archiwaliów zbadałem przede wszystkim zbiory Archi- wum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, w którym przeprowadziłem sonda- żową kwerendę w listopadzie 2014 i październiku 2016 r. Niejednokrotnie pozwoliła ona na lepsze zrozumienie przeze mnie pewnych problemów oraz rozwinięcie niektórych zagadnień, w końcu na odnalezienie wzmianek o kolej- nych urzędnikach arcybiskupich w Łowiczu. Wykorzystane zostały przede wszystkim informacje pochodzące z akt czynności kapituły gnieźnieńskiej, księgi przywilejów arcybiskupstwa, akta czynności arcybiskupa