DIPLOMARBEIT Titel der Diplomarbeit „Ślady mitologii prasłowiańskiej w utworach polskiego romantyzmu“ („Spuren der urslawischen Mythologie in Werken der polnischen Romantik“) Verfasserin Kamila Płoszajska angestrebter akademischer Grad Magistra der Philosophie (Mag.phil.) Wien, 2013 Studienkennzahl lt. Studienblatt: A 243 375 Studienrichtung lt. Studienblatt: Diplomstudium Slawistik Polnisch Betreuer: Univ.-Prof. Mag. Dr. Alois Woldan 2 Spis treści 1. Wstęp………………………………………………………………………………………5 2. Mit i struktura świata mitycznego. .................................................................................. 12 3. Romantyczny powrót do przeszłości ............................................................................... 30 4. Balladyna ............................................................................................................................ 37 4.1. Treść utworu………………………………………………………………….……. 37 4.2. Nowatorstwo i ironia w Balladynie……………………………………….………... 37 4.3. Mityczny czas i przestrzeń…………………………………………………………. 40 4.4. Magiczny przedmiot – korona……………………………………….……………... 53 4.5. Zbrodnia i kara………………………………...…………………….……………… 54 4.6. Mityczny świat nadprzyrodzony…………………………………….……………… 60 4.7. Symbolika solarna i lunarna Goplany…….…………........................……………… 73 4.8. Personifikacja drzew i ich symbolika……….……………………….……………... 75 4.9. Ślady obrzędów ślubnych…………………………………………………………... 78 4.10. Mityczny sobowtór……………………………………………………………....... 80 4.11. Mityczny charakter Balladyny…………………………………………………….. 81 5. Lilla Weneda ....................................................................................................................... 83 5.1. Treść utworu……………………………………………………………………….. 83 5.2. Teoria o dwuplemienności i podboju genezą utworu……………………………… 84 5.3. Mityczny czas i przestrzeń……………………………………………………….… 86 5.4. Dychotomia i synkretyzm w świecie bohaterów……………………....................... 91 5.5. Symboliczność motywów narodzin i śmierci……………………………………… 92 5.6. Lelum i Polelum metonimią jedności……………………………………………… 97 5.7. Roza Weneda – kroś więcej niż wróżka…..…………………………….…………. 99 5.8. Profetyzm……………………………………………………………..…………... 101 5.9. Mityczna liczebność…………………………………………………….………… 103 5.10. Święte drzewo – dąb……………………………………………………………... 105 5.11. Personifikacja przyrody………………………………………………………….. 106 5.12. Lilla Weneda jako mit-dramat……….…………………………………………… 107 6. Zakończenie ..................................................................................................................... 109 7. Krótka nota biograficzna o Juliusz Słowackim ........................................................... 113 8. Bibliografia ...................................................................................................................... 115 Zusammenfassung auf Deutsch (Abstrackt) .................................................................... 119 3 Lebenslauf ............................................................................................................................ 125 4 1. Wstęp Celem niniejszej pracy jest odnalezienie w polskich utworach romantycznych symboli, motywów i zjawisk intertekstualnych pochodzących z mitologii prasłowiańskiej, a tym samym ze słowiańskiego folkloru. W tekstach literatury pięknej istnieje wiele tych elementów i zjawisk, co jest fenomenem niezwykle ciekawym, biorąc pod uwagę przeprowadzoną chrystianizację i czas pomiędzy czasami archaicznymi a początkiem dziewiętnastego wieku. Przedstawione badania udowodnią, że pomimo zniszczeń, dokonanych z biegiem lat w tradycji słowiańskiej, a w tym i polskiej, tradycja ta została zachowana. Niniejsza praca ma na celu zwrócenie uwagi na korzenie słowiańskie, a tym samym i polskie, jako alternatywy dla standardowego pochylania się nad „klasycznym” antykiem. Obecności elementów i zjawisk mitycznych w wybranych tekstach literackich okresu romantyzmu potwierdzają przeprowadzone dokładne studia tekstów folklorystycznych i mitologicznych – zarówno prasłowiańskich, jak i staropolskich. W pracy przeprowadzona zostanie analiza tekstów literackich pod względem struktury mitu, a następnie wskazane będzie zjawisko intertekstualności zachodzącej między teksami folklorystycznymi, mitologicznymi a romantycznym dziełem literackim. Nieodzownym elementem tej pracy jest przybliżenie problematyki samego mitu, który na przestrzeni stuleci przybierał różne formy znaczeniowe, raz jawiąc się jako fałsz i zmyślenie, raz jako alegoria, czy „metafora duchowych mocy człowieka”1. Próba zdefiniowania tego pojęcia była celem wielu uczonych czasów starożytnych i jest podejmowana do dziś, a termin „mit” nie stracił nic ze swej kontrowersyjności. W pracy tej podjęte będą starania zawężenia płynnych jego granic i opisania takiej jego koncepcji, jaka obowiązywać będzie w procesie odnajdywania prasłowiańskich elementów mitycznych w polskich utworach dziewiętnastowiecznych. Z problematyką mitu, nierozerwalnie łączy się zagadnienie myślenia mitycznego i struktury archaicznego świata. Koniecznym wydaje się przedstawienie sposobu pojmowania świata przez człowieka w kulturach wczesnohistorycznych i tradycyjnych, a także wykazanie archaicznej ciągłości niektórych jego elementów obecnych do dnia dzisiejszego. Wejście na poziom, nazwijmy to, świadomości archaicznej jest niezbędne w procesie odnajdywania pierwiastków mitycznych w tekstach literackich. Bez uświadomienia sobie różnic między prehistorią a historią, jakakolwiek analiza staje się niemożliwa. Słuszne wydają się zalecenia Northropa Freya, by „spojrzeć na literaturę jak na zjawisko nie tylko komplikujące się w czasie, lecz także rozszerzające się w pojęciowej 1 Campbell, J., Potęga mitu, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 42. 5 przestrzeni z jakiegoś niewidzialnego centrum”2. Tą niewidzialną sferą są archetypowe elementy mityczne, a poszukiwanie ich „jest swego rodzaju antropologią literacką, badającą, w jaki sposób kategorie przedliterackie, takie jak: rytuał, mit i podanie ludowe, stają się źródłem natchnienia dla literatury”3. By odnaleźć elementy i zjawiska mityczne w romantycznej poetyce, niezbędne jest porównanie literatury z innymi komponentami kulturowymi, aby udowodnić tym samym jej aktualność w korzystaniu z różnych systemów semiotycznych, na których budowane są teksty literackie. W niniejszej pracy ukazane zostanie funkcjonowanie mitu w literaturze, jako uniwersalnego systemu znakowego, realizującego się w różnych fabułach, a tym samym funkcjonowanie kultury jako całości. Nie będzie tu mowy o artystycznych konwencjach, środkach wyrazu, stylu, gdyż trudno w odniesieniu do mitu mówić o przedmiotach poetyki typowych dla dzieł literackich4. Mitologia uznawana jest przez Eleazar Mieletinskiego, za prehistorię literatury, ale nie w sensie reguł organizacji tekstu literackiego, lecz przez swą plastyczność w przetwarzaniu ogólnych przedstawień w konkretną zmysłową formę5. Celem pracy jest odszukanie typowej dla mitów obrazowości w wybranych utworach romantycznych oraz odnalezienie trwałych struktur odwiecznego, cyklicznego powtarzania się mitologicznych prototypów obecnych w strukturach narracji archaicznej. Podstawa takich zabiegów wypływa z samej koncepcji mitu, która traktuje mit jako wiecznie żywy początek, gdzie cykliczność wiecznego powrotu jest gwarantem regulującym i wspierającym określony porządek naturalny i społeczny6. Takie pojmowanie mitu (jak i inne dotyczące go zagadnienia szerzej prezentowane w dalszej części pracy) jest wynikiem teorii wybiegających daleko poza czasy epoki romantycznej i sięgających czasów współczesnych. Trzeba pamiętać, iż początek wieku dziewiętnastego, z jego ówczesnym zafascynowaniem mitologią, stał się fundamentem do narodzin kolejnych spojrzeń i poglądów na ten temat, rozstrzyganych aktualnie przez każdą z dziedzin nauk humanistycznych. Romantyczna remitologizacja stworzyła idee, które w mniejszym lub większym stopniu przejęli myśliciele kolejnych epok i wykorzystując je w swoich teoriach. Odwiecznie bowiem dzieje się tak, jak ujął to Eleazar Mieletinski: W literackim mitologizmie na czoło wysuwa się idea odwiecznego cyklicznego powtarzania się pierwotnych prototypów mitologicznych pod postacią różnorodnych „masek”, swoistej wymienności bohaterów literackich i mitologicznych; pisarze 2Frye, N., Archetypy literatury (1951), [w:] Markiewicz, H., Współczesna teoria badań literackich za granicą, tom II, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976, s. 312. 3Ibidem, s. 311. 4Mieletinski, E., Poetyka mitu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981, s. 13. 5 Ibidem, s. 13. 6 Ibidem, s. 189. 6 podejmują próby mitologizacji prozy codzienności, krytycy literaccy zaś – ujawnienia ukrytych mitologicznych pierwiastków w realizmie7. W pracy podjęta zostanie próba odnalezienia śladów mitologii prasłowiańskiej (zarówno na płaszczyźnie tematu jak i struktury), potwierdzająca, iż dzieło literackie, podobnie jak opowieść mityczna, przekazuje wartości nieprzestrzenne, poprzez modelowanie określonych przestrzeni, jak choćby przestrzeń domu, zamku, lasu czy jeziora. Zabiegi te mają na celu ukazanie, że w obu tekstach kultury „nie chodzi o kopiowanie przestrzeni empirycznej, pozatekstowej, lecz o twory autonomiczne, w których stosunki przestrzenne stają się nosicielami nadbudowanych znaczeń”8. W wyniku tego, mit w literaturze okazać się może bardziej komunikatem niż sposobem komunikowania, albo, że w analogii mit – dzieło literackie ukazana została przede wszystkim ich struktura, przy jednoczesnym pominięciu tematyki mitycznej. Niezwykle cenne teorie wyżej cytowanego autora Poetyki mitu Eleazara