View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE Title: Człowiek i taniec : systemy choreograficzne jako profile badania kultury Author: Tomasz Drożdż Citation style: Drożdż Tomasz. (2012). Człowiek i taniec : systemy choreograficzne jako profile badania kultury. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski Uniwersytet Śląski Wydział Filologiczny Instytut Nauk o Kulturze Tomasz Drożdż Człowiek i taniec. Systemy choreograficzne jako profile badania kultury Praca doktorska pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Kosowskiej Katowice 2012 Wszystkim tancerzom, choreografom i miłośnikom sztuki tanecznej na całym świecie... 2 Spis treści Wstęp 4 Rozdział pierwszy: Antropologia tańca – rys historyczny 7 Funkcja i struktura 12 Badania porównawcze 19 Znaczenie tańca 22 Rozdział drugi: Taniec w kulturze europejskiej 35 Średniowiecze formy tańca 41 Rozwój dworskiej kultury tanecznej 49 Taniec towarzyski w dwudziestym wieku 59 Rozdział trzeci: Balet klasyczny 72 Balet jako przedmiot badań naukowych 72 Pojęcie klasyczności w balecie 78 Balet w dyskursie nietzscheańskim 97 Balet na początku dwudziestego wieku 113 Reinterpretacja baletu 129 Rozdział czwarty: Taniec musicalowy jako narzędzie komunikacji 137 Geneza musicalu 138 Taniec w braodwayowskim musicalu 146 Taniec musicalowy a przestrzeń miejska 157 Taniec musicalowy jako narzędzie opisu kultur tanecznych 179 Zakończenie. Człowiek i taniec 193 Bibliografia 198 3 Wstęp Taniec jako zjawisko kulturowe nie cieszy się zbyt wielkim zainteresowaniem w polskiej myśli antropologicznej. Podobnie rzecz się miewa, jeśli chodzi o grunt nauk o teatrze. Mimo rozbudzonego ostatnimi czasy zainteresowania, głównie ze strony recenzentów współpracujących z periodykami teatralnymi, twórczością garstki choreografów kreujących oblicze współczesnego teatru tańca, o fenomenie tym rzadko się pisze. Taniec jako ‘obiekt’ badań zarówno antropologicznych, jak i teatrologicznych w zachodnich ośrodkach akademickich cieszy się natomiast coraz to rosnącym powodzeniem i uznaniem. Świadczy o tym chociażby możliwość podjęcia na londyńskim Roehampton University1 studiów magisterskich i doktoranckich z zakresu antropologii tańca, dyscypliny naukowej korzystającej z narzędzi wypracowanych przez antropologię społeczno-kulturową, teatrologię oraz choreologię. Na Śląsku istnieją cztery sceny o profilu tanecznym: Śląski Teatr Tańca, Opera Śląska, Gliwicki Teatr Muzyczny oraz Teatr Rozrywki w Chorzowie. Poza tym w Koszęcinie siedzibę swą ma Państwowy Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. Dodatkowo raz w roku odbywa się tu Festiwal Folklorystyczny oraz Konferencja Tańca Współczesnego, oba wydarzenia o zasięgu międzynarodowym. Taki stan rzeczy powinien sprzyjać rozwojowi badań choreologicznych na tym obszarze. Dostępności sztuki tanecznej nie towarzyszy jednak wzrost zainteresowania tańcem od strony teoretycznej. Taniec może stanowić tak samo fascynujący przedmiot badań, jak literatura, muzyka, sztuka czy film. Jego uniwersalność polega na tym, iż nie występuje na świecie kultura czy społeczeństwo, które nie wyprodukowałoby jakiejś jego formy. Chociażby z tego powodu warto badać taniec, poszukując dlań ciekawych kontekstów. Taki charakter ma niniejsza praca. Jej celem jest przede wszystkim przedstawienie kilku różnych optyk, przez pryzmat których można patrzeć na taniec i w ramach których zjawisko to można przeanalizować. Zagadnieniem kluczowym w mojej pracy są systemy choreograficzne. W celu przedstawienia ich analizy posłużę się metodą opisu z elementami rekonstrukcji. Metodologię badawczą zastosowaną w tej pracy określić należy jako opisowo- 1 Informacje zawarte na stronie: www.roehampton.ac.uk. 4 rejestrującą, zawierającą elementy zarówno analizy, jak i interpretacji. Próbując pisać o tańcu badacz napotyka wiele trudności. Wiąże się to bezpośrednio z brakiem odpowiednich narzędzi opisu zjawisk tanecznych w języku polskim. Mam nadzieję, iż zastosowany przeze mnie język zdoła w przejrzysty sposób przedstawić zaproponowane koncepcje. Do swej analizy wybieram trzy bliskie mi systemy choreograficzne: taniec towarzyski, który pojmuję w znacznie szerszym kontekście jako społeczny obieg tańca w naszym kręgu kulturowym, ludyczną przestrzeń utworzoną przez wiele tanecznych form; balet – klasyczny w swej naturze idiom taneczny, na który składają się różne tropy kultury europejskiej oraz taniec musicalowy, którego struktura stanowi hybrydę wielu różnych stylistycznie kodów i wzorów tanecznych. Analizując wybrane zjawiska oprócz sieci relacji wewnątrztekstowych postaram się także zaproponować dla nich ciekawe konteksty. Zabieg ten pozwoli mi uwypuklić atrakcyjność ‘przedmiotu’ moich badań. Rozdział pierwszy niniejszej pracy, zatytułowany Antropologia tańca – rys historyczny, jak sam tytuł sugeruje, stanowić będzie historyczny zarys narzędzi oraz metodologii wypracowanych przez antropologię tańca – dziedzinę naukową, za początek której uznać należy zorganizowane w 1942 roku przez Franziskę Boas sympozjum poświęcone funkcjonowaniu tańca w społeczeństwach ludzkich. W rozdziale drugim pod tytułem Taniec w kulturze europejskiej przedstawię diachroniczny przegląd europejskich form tańca od czasów antycznych po dzień dzisiejszy, starając się jednocześnie podkreślić silny wpływ zjawisk kulturowych na rozwój oraz kształt europejskiej kultury tanecznej. Balet klasyczny to rozdział trzeci mojej pracy. Na jego strukturę składać się będzie osadzenie tego fascynującego dyskursu w różnych kontekstach oraz ukazanie jego ewolucji i przeobrażeń na przestrzeni wieków. Rozdział czwarty, zatytułowany Taniec musicalowy jako narzędzie komunikacji, posłuży mi do zaprezentowania własnego ujęcia semiotyki tańca. W rozdziale tym przedstawię również koncepcję tańca musicalowego jako narzędzia opisu przestrzeni miejskiej oraz egzotycznych kultur tanecznych. Wnioski końcowe znajdą swe miejsce w Zakończeniu, rozdziale funkcjonalizującym całą pracę. Na wybrane przeze mnie systemy choreograficzne postaram się spojrzeć ‘chłodnym’, naukowym okiem. Jednak wiedza zdobyta przez obserwację różni się znacząco od tej zdobytej poprzez ciało. Te dwie płaszczyzny stanowią podstawę różnych typów doświadczenia. Dlatego też wielce przydatna mi będzie w tym 5 przypadku zdobywana latami praktyka oraz umiejętność cielesnego przyswojenia tańca – środka ekspresji, który od lat bliski jest memu ciału. 6 Rozdział pierwszy Antropologia tańca – rys historyczny Pokażcie mi, jak dany naród tańczy, a powiem wam czy jego kultura jest zdrowa czy chora. Konfucjusz Afrykański lud Yoruba zamieszkujący teren Nigerii wierzy, że gdy Bóg zszedł z niebios na ziemię, obdarzył go cenną, uniwersalną siłą aktywowaną poprzez ucieleśnienie boskich mocy, zwaną Aché.2 Dla Yoruba, jak i wielu innych ludów afrykańskich medium przekazującym tę boską energię, będącą częścią każdego człowieka, jest taniec. Dlatego też dla przeciętnego mieszkańca Afryki celem tańca jest ujarzmienie nadprzyrodzonej siły witalnej oraz umocnienie jedności człowieka i jego otoczenia, dzięki czemu sfera profanum i sacrum nie są już odrębnymi sferami, lecz dwoma aspektami jednej i tej samej rzeczywistości. Na to, co człowiek tańczy, składa się jego plemię, obyczaje, wierzenia oraz potężne rytmy wyznaczane zarówno przez naturę, jak i ludzką wspólnotę. Taniec ucieleśniając witalny aspekt ludzkiej natury, zrzesza różnych ludzi i pozwala celebrować zarówno różnice między nimi, jak i podobieństwa.3 Człowiek tańczy w każdym ważnym dla siebie momencie. Celebracja życia poprzez ruch towarzyszy ludziom od zarania dziejów. Jednak trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy i dlaczego ludzie zaczęli tańczyć. Wiadomo, iż taniec był jedną z pierwszych form ludzkiej ekspresji. Był także narzędziem, za pomocą którego człowiek od zarania dziejów próbował ogarnąć i zrozumieć otaczający go świat. Według Shawny Helland najstarszą formą tańca jest danse du ventre – taniec brzucha4. Korzenie tej formy sięgają najprawdopodobniej paleolitu. Odkrycia w Egipcie oraz Indiach ukazują pod postacią malowideł naskalnych i terakotowych figurek wczesne reprezentacje 2 F. Y. Caulker: African Dance: Divine Motion. W: The Dance Experience. Insights into History, Culture and Creativity. Red. M. H. Nadel, M. R. Strauss. Princeton 2003. s. 17. 3 R. Garaudy: Danser sa vie. W: W. Tomaszewski: Człowiek tańczący. Warszawa 1991. s. 89. 4 S. Helland: The Belly Dance: Ancient Ritual to Cabaret Performance. W: Moving History/Dancing Cultures. A Dance History Reader. Red. A. Dills, A. C. Albright. Connecticut 2001. s. 128. 7 tańczących półnagich kobiet.5 Archeolodzy uważają, iż większość z tych artefaktów powstało około 27 tysięcy lat temu. Początkowo taniec brzucha był częścią rytuału porodowego, w czasie którego tańczono, rytmicznie poruszając biodrami, wokół rodzącej kobiety. Celem tego zabiegu było złagodzenie bólu oraz ułatwienie porodu. Ten zwyczaj jest do dziś praktykowany w niektórych zakątkach Afryki Północnej oraz Azji Mniejszej. Taniec brzucha szybko rozprzestrzenił się, wpływając znacząco na kulturę taneczną starożytnych Indii, Afryki, Polinezji, Południowo-Wschodniej Azji oraz Europy. Mimo, iż został on obecnie zepchnięty wyłącznie do roli kabaretowej rozrywki, ciągle jeszcze zachował swój rytualny charakter. Joann Kealiinohomoku w swoim eseju An Anthropological Looks at Ballet as a Form of Etnic Dance6, zapoznawszy się z większością koncepcji genezy tańca, często wzajemnie wykluczających się, stwierdziła, że znalezienie jednego źródła tańca jest wręcz niemożliwe. Najrozsądniej byłoby zatem uznać, iż w przypadku tego zjawiska mamy do czynienia z poligenezą.