AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU MƏHƏBBƏT PAŞAYEVA AZƏRBAYCANLILARIN AİLƏ MƏRASİMLƏRİNDƏ ETNİK ƏNƏNƏLƏR (X IX -X X əsrin əvvəlləri Şəki-Zaqatala bölgəsinin materialları iizrə) Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı Bakı-2008 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR ВВК 55 P-26 J ' ÖN SÖZ...........................................................................5 A M EA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Elmi Şurasının 31.03.2008-ci il tarixli qərarı ilə nəşr olunur. GİRİŞ............................................................................... 8 Ön sözün müəllifi: I FƏSİL filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayev Şəki-Zaqatala bölgəsinin etnik mənzərəsi. Qədim etnogenetik əlaqələr............................................. 13 Elmi redaktor: Nərgiz Quliyeva 1. Bölgə haqqında qısa məlumat............................13 tarix elmləri doktoru 2. Bölgə əhalisinin etnik tərkibi və etnik tarixi.... 15 Nəşriyyat redaktoru İslam Sadıq II FƏSİL Rəyçilər: Evlilik mərasimləri...........................................................64 tarix elmləri doktoru G.Məmmədli V.Mahmudova 1. Azərbaycan türkləri...........................................67 tarix elmləri namizədi 2. Avarlarda evlilik mərasimləri..........................112 3. Saxurlar və rutullarda evlilik mərasimləri..... 124 4. Ləzgilərdə toy mərasimləri..............................136 P-26 Məhəbbət Paşayeva. Azərbaycanlıların ailə məra­ 5. Udilərin evlilik mərasimləri.............................138 simlərində etnik ənənələr (XIX-XX əsrin əvvəlləri. 6. İngiloyların evlilik mərasimləri........................156 Şəki-Zaqatala bölgəsinin materialarlı üzrə). Azər- nəşr. Baki, 2008, 308 səh+24 səh. rəngli. III FƏSİL (E-mail: [email protected]) Doğum mərasimləri....................................................... 172 Tarix elmləri namizədi, dosent Məhəbbət Paşayeva uzun illərdir 1. Azərbaycan türkləri..........................................172 ki, xalqımızın etnoqrafiyası ilə məşğul olur. Onun Xınalıq haqqın­ 2. Avarlarda, saxurlarda və rutullarda dakı tədqiqatları elmi ictimaiyyət arasında maraq doğurmuşdur. Müəllifin bu kitabında Şəki-Zaqatala bölgəsinin etnik mənzərəsi doğum adətləri................................................. 183 haqqında geniş bilgilər verilmiş, Azərbaycan türklərinin, avar, sa- 3. Udilərdə doğum adətləri.................................. b86 xur, rutul, ləzgi, udi və ingiloyların evlilik, doğum, yas mərasimləri 4. İngiloyların doğum adətləri.............................191 tədqiq olunmuş, dini-mifoloji inanclarına da xeyli yer ayrılmışdır. Kitab əsasən tarixçilər, etnoqrafiar və filoloqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sadə və anlaqlı bir dildə yazılmış bu kitabdan bütün IV FƏSİL nvıınılar istifadə edə bilərlər. Qədim dəfn-yas mərasimləri...........................................205 1. Azərbaycan türklərinin yas mərasimləri....... 205 0505000000 qrifli nəşr 2. Avarların, saxurların və rutulların yas M - 651(07)2008 mərasimləri............................................................225 © Məhəbbət Paşayeva, 2008 3 3. Udilərin yas mərasimi......................................228 BƏNZƏRSİZ ETNOSLAR HAQQINDA 4. İngiloyların yas mərasimləri........................... 237 BƏNZƏRSİZ ƏSƏR V FƏSİL • Möcüzəyə bənzər, əslində bənzərsiz Xınalıq və xınalıq- Ailə mərasimlərində inancların yeri lar, onların bənzərsiz dili, adət-ənənələri, məişəti haqqın­ Azərbaycan xalq inanclarının qədim kökləri......243 da tarix elmləri namizədi, dosent Məhəbbət Paşayevanın 1. Toy mərasimlərində inancların yeri................245 "Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq" (Bakı, 2006) əsərini 2. Doğum adətlərində xalq inancları.................. 260 böyük maraqla, müəllifə qədirşünaslıqla oxumuşam. 3. Dəfn və yas məriasimləri ilə bağlı inanclar .... 279 Odur ki, alim Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan Azərbay­ can türkləri və avar, saxur, rutul, udin və ingiloyların do­ Məlumatçıların siyahısı................................................ 290 ğum, nişan, toy, yas və s. mərasimlərinə, adət-ənənələrinə, məişətinə, dillərinə, bu etnosların keçmişinə və müasir Qaynaqlar..................................................................... 294 durumuna həsr olunmuş yeni əsərinə ön söz yazmağımı təmanna edəndə, bir yandan mövzunun aktuallığına, İxtisarlar........................................................................307 digər tərəfdən də tədqiqatçının qələminə və təfəkkürünə artıq bələd olduğuma görə məmnuniyyətlə razılıq verdim. Şəkillər (rəngli, 24 səh.)...................................................... Hər şeydən əvvəl onu deyim ki, alimin söz açdığı bu etnosların başqa azsaylı xalqlar və etnik qruplar kimi Azərbaycanın maddi və mənəvi mədəniyyətinin təşəkkülü və inkişafında məxsusi yeri vardır. Bununla belə, bu etnik qruplar Azərbaycan türkləri ilə ümumi mənəvi dəyərlərə malik olsalar da, bu etnosların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, əsrlərlə öncə olduğu kimi qalmış və Azər­ baycanın mənəvi mədəniyyətini zənginləşdirmişdir. Təsa­ düfi deyildir, XX əsrini əvvəllərində ölkəmiz "Etnoqrafik xəzinələr muzeyi" kimi dəyərləndirilmişdir. Bu baxımdan ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin kəlamı çox mətləblərdən söz açır: "Respublikanın ən baş­ lıca sərvətlərindən biri, bəlkə də ən başlıca sərvəti qədim­ lərdən bu torpaqlarda yaşayan, öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif din­ lərə etiqad edən insanlardır". Azərbaycan tarixində, xalqın yaddaşında qurub-yara­ dan prezident kimi əbədi yaşayacaq İlham Əliyev cənab- 4 5 larinin mədəniyyətin ən ümdə nişanəsi olan yolların çəkil­ ürəyi bütün insanlara məhəbbətlə, bəşəri hisslərlə döyünən məsinə - Xınalıq şosse yolu ilə başlaması etnik qruplara tədqiqatçı müraciət edə bilərdi. qayğıdan, onların Azərbaycanın tamhüquqlu vətəndaşları Əsərin hər səhifəsində Məhəbbət Paşayevanın bu et­ olduğundan xəbər verir. noslara, onların aldət-ənənəsinə, məişətinə, həyat tərzinə Doğrudur, Azərbaycanın canlı tarixini göz önünə sayğısı, ehtiramı və məhəbbəti açıq-aşkar görünür. gətirən bu etnik qruplar, onların tarixi keçmişi və bu günü Kitabın elmi dəyərini etnoqraflar qiymətləndirəcəklər. barədə Q.Qeybullayev, Q.Voroşil, Q.Cavadov, Z.Gülər, Biz isə bir folklorşünas kimi bu başdan onu deyə bilərik V.Buduqlu-Piriyev, R.Tahirov kimi tədqiqatçılar sam- ki, ağır zəhmətin səmərəli nəticəsi olan bu əsər bir çoxla­ ballı əsərlər yazmışlar. Məhəbbət Paşayeva isə bu etnos­ rının stolüstü kitabına çevriləcək, tədqiqata cəlb olunan ların məişətini, həyat tərzini, adət-ənənənəsini tədqiq et­ etnosların qızları gəlin gedəndə onların cehizlərində şə­ mişdir. Tədqiqatçı qarşıya məqsəd kimi Şəki-Zaqatala rəfli yer tutacaq. bölgəsində məskunlaşan azsaylı: avar, saxur, rutul, udin, ingiloy kimi etnik qrupların doğum, ölüm və toy məra­ Qəzənfər Paşayev, simlərinin Azərbaycan türklərinin mərasimləri ilə qar­ filologiya elmləri doktoru, professor şılıqlı-müqayisəli, tarixi-etnoqrafık təhlilini qoymuş və məqsədinə çatmışdır. Eləcə də tədqiqatçı Şəki-Zaqatala bölgəsinin etnik mənzərəsini, qədim etnogenetik əlaqələri, bölgə əhalisinin etnik tərkibini və etnik tarixini də əsaslı surətdə araşdırmış, ortaya bu bənzərsiz etnoslar haqqında dəyərli bir əsər qoymuşdur. Araşdırmanın bu səpkidə aparılması mənəvi mədəniy­ yət tariximizin ümumi dəyərlərinin öyrənilməsi ilə bəra­ bər, etnosların etnik xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasına imkan vermiş və tədqiqatçı istəyinə nail olmuşdur. Bizim fikrimizcə, tədqiqatçının bu əsərdə uğuru bir də ondan ibarətdir ki, o, bu etnlsların Azərbaycan xalqının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu inkaredilməz faktlarla isbatlamış, adət-ənənələrimizin oxşar cəhətlərini göstər­ məklə bərabər, bu etnik qrupların özünəməxsus xüsusiy­ yətlərini açıb göstərə bilmişdir. Bu özünəməxsusluq, əsər­ dən göründüyü kimi, həm doğum, həm toy, həm də yas mərasimlərində özünü göstərir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, belə bir mövzuya təpə­ dən-dırnağa kim milli, lakin millətçilikdən kənar olan, 6 1 Müasir dövrdə Azərbaycan etnoqrafiya elminin qarşı­ sında duran vəzifələrdən biri də azərbaycanlıların ailə mə­ rasimlərini, onların mənşəyini, tarixi köklərini üzə çıxar­ Toplumun üç təməl daşı var: maqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün azərbaycanlılar Ailə, dövlət, millət. dedikdə, Azərbaycan türkləri ilə bərabər Azərbaycanda yaşayan və Azərbaycanı onlar qədər doğma vətəni sayan Ziya Gökalp avarlar, rutullar, saxurlar, ingiloylar, ləzgilər, udilər, talışlar, xınalıqlar, buduqlar kimi bir çox etnos və etnik qruplar da nəzərdə tutulur. Azərbaycanlıların ailə məra­ GİRİŞ simlərinin araşdırılmasının məhz bu səpgidə aparılması mənəvi mədəniyyət tariximizin umumi dəyərlərinin öyrə­ Mənəvi dəyərlər və adət-ənənələr əsasında qurulan ailə nilməsi ilə bərabər, ailə mərasimlərinin spesifik etnik cəmiyyətin təməl daşıdır. Köklü, milli və mənəvi dəyər­ xüsusiyyətlərinin də üzə çıxarılmasına imkan verir. lərlə dolu olan, sağlam təməllər üstündə qurulan ailə Bu gün Azərbaycan xalqının xarici düşmənləri, xüsu­ cəmiyyətin və dövlətin ən böyük gücüdür. Bütün tarixi silə, hər zaman Rusiyaya arxalanaraq torpaqlarımızı işğal inkişaf mərhələlərində cəmiyyətdə, eyni zamanda xalqın etməkdən gözü doymayan erməni şovinistləri respublika­ mədəni səviyyəsində baş verən dəyişikliklər ilk növbədə mızda yaşayan azsaylı xalqları və etnik qrupları Azərbay­ ailədə öz əksini tapır. Məhz ailə məişəti minilliklər boyu can dövlətinə qarşı qaldırmaq, qarşıdurma yaratmaq, mövcud olan əxlaq normalarını, adət-ənənələr və məra­ Azərbaycanı bölgələrə ayırmaqla parçalamaq üçün dəri­ simləri müəyyən dərəcədə özündə qoruyub saxlaya