1 Wstęp Celem niniejszego opracowania jest ocalenie od zapomnienia choćby niewielkiej cząstki bogatej spuścizny dziejowej tego przepięknego zakątka Beskidu Niskiego. Skąd zrodził się pomysł ? Otóż przez okres blisko 25 lat pobytu w Krempnej i okolicy przekonałem się, że niewielu jej mieszkańców zna prawdę o przeszłości. Wielu posiada błędne mniemanie o Łemkach. Zbyt mało jest publikacji ogólnodostępnych w tym temacie. Przeszłość do niedawna była niejako tematem tabu. Temat uważano za zbyt drażliwy. Czas goi rany. Młode i dorastające pokolenie ma zbyt mgliste pojęcie o tym co działo się nie tak dawno na tych ziemiach. Stąd mity i uogólnienia nie sprzyjające wyświetleniu prawdy. Lektura wielu publikacji, rozmowy ze świadkami zdarzeń pozwoliły mi zgłębić temat. Opracowanie jest adresowane przede wszystkim do tych, którzy chcą mieć świadomość gdzie się urodzili, osadzili, gdzie pracują, żyją, dokąd przyjechali wypocząć, bądź przyszli turystycznym szlakiem. Życzę przyjemnej lektury. A u t o r. I. Położenie geograficzne. Klimat. Fauna i flora. Miejscowość Krempna leży w obszarze Beskidu Niskiego nad rzeką Wisłoką. Wraz z 13 sąsiednimi miejscowościami tworzy od 1975r Gminę Krempna. Sąsiaduje ona od północy z Gminą Nowy Żmigród i Gminą Osiek Jasielski. Od wschodu z Gminą Dukla i od zachodu z województwem nowosądedzkim. Granicę południową wyznacza Granica Państwa ze Słowacją. Gdy nastąpiło ostateczne ukształtowanie się Karpat, nasunął się z północy potężny lądolód skandynawski. Nie doszedł on jednak do obecnego obszaru Gminy Krempna. Zatrzymał się w okolicach Jasła na grzbiecie Liwocza i innych wzniesieniach Pogórza. Zatarasował on rzekom karpackim drogę ich spływu ku północy i zmusił do rozlania w ogromne jezioro, którego wody przelewały się do zlewiska Morza Czarnego. Świadkami tych pradawnych czasów są naniesione przez wodę lub zepchnięte przez lodowiec głazy narzutowe w okolicach Jasła. Na dnie jeziora powstało przez wyrównanie rozległe obniżenie tektoniczne zwane Dołami Jasielsko - Sanockimi. 2 Czy pojawił się tu człowiek jaskiniowy żyjący pod koniec epoki lodowej jak w sąsiadujących rejonach przemyskim i krakowskim - brak dowodów. Są natomiast jaskinie, które by na to wskazywały np. na Magurze Wątkowskiej i u stóp Liwocza. Kiedy lodowiec wycofał się ostatecznie z ziem polskich /8000-4000 lat p.n.e./ klimat stał się łagodniejszy i pojawiły się w okolicy gromady ludzkie posługujące się łukiem z granitowymi strzałami. Ślady bytności tego człowieka odnaleziono nad Wisłoką. Nastaje młodsza epoka kamienna z ciepłym i wilgotnym klimatem atlantyckim. Gromady ludzkie zmieniają tryb życia z wędrownego - koczowniczego na osiadły. Gładzono siekierę kamienną, dłuta, toporki i motyki. Sporą ilość tych narzędzi pochodzących z okresu 3-4 tyś. lat p.n.e. odnaleziono w Załężu, Pielgrzymce, Osieku, Dębowcu, Cieklinie. Teren obecnej Gminy Krempna porastała Puszcza Karpacka. Nastaje epoka brązu /1700-700 lat p.n.e./. Coraz liczniejsze są znaleziska /Załęże, Cieklin, Osobnica, Świerchowa, Osiek/, i ślady kultury łużyckiej w dorzeczu Wisłoki. Około III w. p.n.e. upada wspomniana kultura a obszar pozostaje w zasięgu oddziaływania kultury celtyckiej i rzymskiej /liczne znaleziska monet rzymskich, celtyckie nazwy: Ropa, Nida, Raba, San/. Najbliżej znaleziono monetę rzymską w okolicach Nowego Żmigrodu. Z VII-X w. pochodzi odkryte w pobliskiej Brzezowej grodzisko ze śladami chat półziemianek. Pod koniec X wieku osadnictwo objęło cały region jasielski poza terenami wybitnie górskimi. Na przełomie X i XI wieku ziemie wchodzące w skład Gminy Krempna stały się ziemiami kresowymi Państwa Polskiego. Krzyżowały się tu interesy tworzących się organizmów państwowych Polski, Rusi i Węgier. Najprawdopodobniej w okresie panowania Chrobrego granice Państwa Polskiego na południu sięgały poza Karpaty. W XI wieku granica z Węgrami przesunęła się na odległość 20 km od Nowego Żmigrodu. Z państwem ruskim granica przebiegała na linii górnej Jasiołki. W tym okresie średniowiecza nasilają się wędrówki rusko - wołoskich pasterzy. Z tymi wędrówkami wiąże się osadnictwo w regionie Krempnej. U schyłku IX wieku tereny położone na północ od Krempnej znalazły się prawdopodobnie pod wpływami Metodego, który posiał tu chrześcijaństwo. W XV wieku przychodzi nowa fala osadnictwa wdzierająca się coraz bardziej w głąb Beskidu. Powstaje wiele osad w związku z ekspansją pasterzy Wołochów. Przesuwając się w ciągu stuleci, pasterze ci mieszali się z elementem ruskim, polskim słowackim i innymi, 3 przyjmując z czasem miejscowy sposób bytowania i zwyczaje oraz narzucając również swoje miejscowej ludności. Na obszarze tym spotykamy się z zagadnieniem znacznych różnic etnicznych, jakkolwiek okres po II wojnie światowej uczynił je już prawie historycznymi. Na obszarze Gminy Krempna klimat ma cechy typowe dla obszaru górskiego. Średnia temperatura roczna jest niższa niż na Pogórzu. Opady roczne są też wyższe i ich wysokość wzrasta wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Zima charakteryzuje się dość długo trwającą pokrywą śnieżną ok. 120 dni a nawet więcej. /W 1995/96r blisko 150 dni z pokrywą śnieżną/. Dni z mrozem bywa przeciętnie 7- do 75. Klimat charakteryzuje się zmiennością pogody w zimie i lecie. Krempna posiada swoisty bezwietrzny mikroklimat w przeciwieństwie do okolic będących z zasięgu przykrych wiatrów wiejących przez Przełęcz Dukielską. Przez tę przełęcz przelewają się na południe masy oceanicznego powietrza. Natomiast na północ masy suchego powietrza kontynentalnego. Około 2/3 obszaru Gminy Krempna pokryte jest lasami z rozmaitymi gatunkami drzew. Obok buków liczne są jodły oraz brzozy, jesiony, sosny, świerki, wiązy, brzosty, jawory, olchy, osiki itd. Wszystko pomieszane w bardziej lub mniej zwartych połaciach. Występują też zespoły bukowo – jodłowe. Od nazw drzew i krzewów czy innych roślin wywodzi się wiele nazw miejscowości: Grab, Ożenna, /od jeżyna - ożyna/, Czeremcha - wzniesienie, Grabanina itp. W okresie średniowiecza królowały w okolicy dęby i buki. Nasiona tych drzew służyły za pokarm dla świń, które wypasano w lesie. Z biegiem lat wraz z rozwojem osadnictwa obszary leśne kurczyły się. Pradzieje roślinności na opisywanym obszarze to osobliwy rozdział, zainteresujący nie tylko przyrodników. Badania wykazały, że na obszarze tym rosły limby i kosodrzewina. Natomiast gdy klimat stał się nieco cieplejszy, przeważającym stał się las sosnowo - modrzewiowy. Przy kolejnych ochłodzeniach pojawiły się świerki i brzozy. Przeobrażenia te trwały setki i tysiące lat, aż zapanowały drzewostany jodłowo - bukowe. Na Kornutach do niedawna można było spotkać relikty kosodrzewiny /krzew na wys. 833m/, najniżej położony na terenie Karpat. Spotyka się też liściaste porosty /Kornuty, Diabli Kamień nad Foluszem/. Z roślin chronionych rosną storczyki, wawrzynek wilczełyko, zawilec leśny, dziewięćsił bezgłowy, przebiśnieg pospolity, śnieżyca wiosenna, lilia złotogłów, widłak bobimor, bluszcz i sasanka a także bez czarny, skrzypy i wiele innych. 4 Niegdyś pospolite były niedźwiedzie. Występował też żubr, Łoś i tur. Z wymienionych pojawia się tylko niedźwiedź i Łoś. Z drapieżnych zwierząt nadal częsty jest wilk, który rozmnożył się w pierwszych latach po II wojnie światowej. Występują też dziki - utrapienie rolników. Ludność posiadająca uprawy pod lasem musi być w stałym pogotowiu. Używa się pomysłowych środków ochronnych jak kołatek, dzwonków. Stosuje się nocne stróżowanie. Z innych drapieżników występuje ryś i żbik. Są też kuny leśne, jenoty, zające a najwięcej saren i jeleni. Skórką kuny płacono panu, gdy dziewczyna szła za mąż do innej wsi. Z czasem daninę zamieniono na pieniężną zwaną „kunicznym”. Futro z kuny stanowiło ozdobę czapek. W miejsce wyginiętych bobrów pojawiły się sztucznie wprowadzone do rozlewisk i dopływów Wisłoki. Rzadkim stał się borsuk. Sporo jest ptactwa drapieżnego, w tym rzadkie gatunki chronione oraz inne gatunki ptactwa w tym także wiele chronionych o czym później. Podobnie z innymi gatunkami fauny. Wiele jest osobliwości geologicznych. Z dniem 1.01.95r rozpoczął funkcjonowanie Magurski Park Narodowy z siedzibą w Krempnej o pow. prawie 20 tys. ha. Powierzchnia jego otuliny wynosi blisko 23 tys. ha. Jest jednym z największych parków narodowych w Polsce i największym w obrębie pasm beskidzkich. Bardzo ciekawy pod względem fizjograficznym i geobotanicznym, Stanowi ważne brakujące ogniwo systemów wielkopowierzchniowych obszarów chronionych w Karpatach. Na terenie parku występują dobrze zachowane naturalne starodrzewy jodłowe a dominują starodrzewy bukowe. Bogata jest fauna puszczańska szczególnie ptaków i ssaków. Występują rzadkie gatunki owadów. Ciekawa jest flora oraz urozmaicone formy skalne, w tym wychodźce. Występuje tu 40 gatunków roślin chronionych w tym 30 całkowicie. Obszar parku jest jedną z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoi fauny. Żyje tu 35 gatunków ssaków. Ciekawym drapieżnikiem jest wydra. Występuje 137 gatunków ptaków w tym 108 lęgowych a wśród niech wiele gatunków ptaków rzadkich i zagrożonych jak orzeł przedni, orlik krzykliwy - symbol parku, bocian czarny i inne. W faunie wodnej rozpoznano 10 gatunków ryb w tym pstrąg potokowy. Występują liczne gatunki ptaków i gadów, w tym żmija zygzakowata i gniewosz plamisty oraz wiele gatunków ginących motyli. Ogółem żyje tu co najmniej 200 gatunków zwierząt objętych ochroną całkowitą /119 ptaków, 15 ssaków, 11 płazów i gadów oraz 12 bezkręgowców/. Ochroną ścisłą projektuje się objąć około 15% powierzchni parku. Przez teren parku i otuliny przebiegają liczne dotychczasowe i 5 nowowyznaczone szlaki turystyczne.