atha daiväsura-sampad-vibhäga-yogo näma ñoòaço’dhyäyaù (çré-rämänujäcärya-päda-kåta-bhäñyam) atétenädhyäya-trayeëa prakåti-puruñayor viviktayoù saàsåñöayoç ca yäthätmyaà tat-saàsarga- viyogayoç ca guëa-saìga-tad-viparyaya-hetukatvaà, sarva-prakäreëävasthitayoù prakåti- puruñayor bhagavad-vibhütitvam | vibhütimato bhagavato vibhüti-bhütäd acid-vastunaç cid- vastunaç ca baddha-muktobhaya-rüpäd avyayatva-vyäpana-bharaëa-svämyair arthäntaratayä puruñottamatvena yäthätmyaà ca varëitam | anantaram uktasya kåtsnasyärthasya sthemne çästra-vaçyatäà vaktuà çästra-vaçya-tad-viparétayor daiväsura-sargayor vibhägaà çré- bhagavän uväca – abhayaà sattva-saàçuddhir jïäna-yoga-vyavasthitiù | dänaà damaç ca yajïaç ca svädhyäyas tapa ärjavam ||1|| iñöäniñöa-viyoga-saàyoga-rüpasya duùkhasya hetu-darçana-jaà duùkhaà bhayam, tan- nivåttir abhayam | sattva-saàçuddhiù sattvasyäntaù-karaëasya rajas-tamobhyäm asaàspåñöatvam | jïäna-yoga-vyavasthitiù prakåti-viyuktätma-svarüpa-viveka-niñöhä | dänaà nyäyärjita-dhanasya pätre pratipädanam | damo manaso viñayonmukha-nivåtti-saàçélanam | yajïaù phaläbhisandhi-rahita-bhagavad-ärädhana-rüpa-mahäyajïädy-anuñöhänam | svädhyäyaù sa-vibhüter bhagavatas tad-ärädhana-prakärasya ca pratipädakaù kåtsno veda ity anusaàdhäya vedäbhyäsa-niñöhä | tapaù kåcchra-cändräyaëa-dvädaçy-upaväsäder bhagavat- préëana-karma-yogyatäpädanasya karaëam | ||16.1|| --o)0(o-- ärjavam manoväkkäyakarmavåtténäm ekaniñöhä pareñu | ahiàsä satyam akrodhas tyägaù çäntir apaiçunam | dayä bhüteñv aloluptvaà märdavaà hrér acäpalam ||2|| ahiàsä para-péòä-varjanam | satyaà yathä-dåñöärtha-gocara-bhüta-hita-väkyam | akrodhaù para-péòä-phala-citta-vikära-rahitatvam | tyäga ätma-hita-pratyanéka-parigraha-vimocanam | çäntiù indriyäëäà viñaya-prävaëya-nirodha-saàçélanam | apaiçunaà paränartha-kara-väkya- nivedanäkaraëam | dayä bhüteñu sarveñu duùkhäsahiñëutvam | aloluptvam alolupatvam, alolutvam iti vä päöhaù | viñayeñu niùspåhatvam ity arthaù | märdavam akäöhinyam | sädhu- jana-saàçleñärhatä ity arthaù | hrér akärya-karaëe vréòä | acäpalaà spåhaëéya-viñaya- sannidhav acapalatvam ||16.2|| --o)0(o-- tejaù kñamä dhåtiù çaucam adroho nätimänitä | bhavanti saàpadaà daivém abhijätasya bhärata ||3|| tejaù durjanair anabhibhavanéyatvam | kñamä para-nimitta-péòänubhave’pi pareñu taà prati citta-vikärara-hitatä | dhåtir mahatyäm apy äpadi kåtya-kartavyatävadhäraëam | çaucaà bähyäntaù-karaëänäà kåtya-yogyatä çästréyä | adrohaù pareñv anuparodhaù | pareñu svacchanda-våtti-nirodha-rahitatvam ity arthaù | nätimänitä asthäne garvo’timänitvam, tad- rahitatä | ete guëä daivéà saàpadam abhijätasya bhavanti | deva-sambandhiné saàpat daivé | devä bhagavad-äjïänuvåtti-çéläù, teñäà saàpat | sä ca bhagavad-äjïänuvåttir eva, täm äbhijätasya täm abhimukhé-kåtasya jätasya täà nirvartayituà jätasya bhavantéty arthaù ||16.3|| --o)0(o-- dambho darpo’timänaç ca krodhaù päruñyam eva ca | ajïänaà cäbhijätasya pärtha saàpadam äsurém ||4|| dambho dhärmikatva-khyäpanäya dharmänuñöhänam | darpaù kåtyäkåtyäviveka-karo viñayänubhava-nimitto harñaù | atimänaç ca sva-vidyäbhijanänanuguëo’bhimänaù | krodhaù para-péòä-phala-citta-vikäraù | päruñyaà sädhünäm udvega-karaù svabhävaù | ajïänaà parävara-tattva-kåtyäkåtyävivekaù | ete svabhäväù äsuréà saàpadam abhijätasya bhavanti | asurä bhagavad-äjïätivåtti-çéläù ||16.4|| --o)0(o-- daivé saàpad vimokñäya nibandhäyäsuré matä | mä çucaù saàpadaà daivém abhijäto’si päëòava ||5|| daivé madäjïänuvåttirüpä saàpad vimokñäya bandhät muktaye bhavati krameëa mat- präptaye bhavatéty arthaù | äsuré madäjïätivåttirüpä saàpad nibandhäya bhavati, adhogatipräptaye bhavatéty arthaù | etat çrutvä svaprakåtyanirdhäraëäd atibhétäyärjunäya evam äha — çokaà mä kåthäù | tvaà tu daivéà saàpadam abhijäto’si | he päëòäva dhärmikägresarasya hi päëòäes tanayas tvam ity abhipräyaù ||16.5|| --o)0(o-- dvau bhüta-sargau loke’smin daiva äsura eva ca | daivo vistaraçaù prokta äsuraà pärtha me çåëu ||6|| asmin karma-loke karma-karäëäà bhütänäà sargau dvau dvi-vidhau, daivaç cäsuraç ca iti | sarga utpattiù | präcéna-puëya-päpa-rüpa-karma-vaçäd bhagavad-äjïänuvåtti-tad-viparéta- karaëäya utpatti-käle eva vibhägena bhütäny utpadyante ity arthaù | tatra daivaù sargo vistaraçaù proktaù | devänäà mad-äjïänuvarti-çélänäm utpattir yad-äcära-karaëärthä | sa äcäraù karma-yoga-jïäna-yoga-bhakti-yoga-rüpo vistaraçaù proktaù | asuräëäà sargaç ca yad- äcära-karaëärthas tam äcäraà me såëu, mama sakäçäc chåëu ||16.6|| --o)0(o-- pravåttià ca nivåttià ca janä na vidur äsuräù | na çaucaà näpi cäcäro na satyaà teñu vidyate ||7|| pravåttià ca nivåttià cäbhyudaya-sädhanaà mokña-sädhanaà ca vaidikaà dharmam äsurä na vidur na jänanti | na ca çaucaà vaidika-karma-yogyatvaà çästra-siddham | tad bähyam äbhyantaraà cäsureñu na vidyate | näpi cäcäraù, tad bähyäbhyantara-çaucaà yena sandhyä- vandanädinäcäreëa jäyate, säpy äcäras teñu na vidyate | tathoktam — satdhyä-héno’çuci- nityam anarhaù sarva-karmasu [Dakña-småti 2.23] iti ||16.7|| --o)0(o-- kià ca — asatyam apratiñöhaà te jagad ähur anéçvaram | aparaspara-saàbhütaà kim anyat käma-haitukam ||8|| asatyaà jagad etat satya-çabda-nirdiñöa-brahma-käryatayä brahmätmakam iti nähuù | apratiñöhaà tathä brahmaëi pratiñöhitam iti na vadanti | brahmaëänantena dhåtä hi påthivé, sarvän lokän bibharti | yathoktam – teneyaà näga-varyeëa çirasä vidhåtä mahé | bibharti mäläà lokänäà sa-deväsura-mänuñäm || [ViP 2.5.27] iti | anéçvaraà satya-saàkalpena para-brahmaëä sarveçvareëa mayaitan niyamitam iti ca vadanti | ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [Gétä 10.8] iti hy uktam | vadanti caivam | aparaspara-sambhütaà kim anyat ? yoñit-puruñayoù paraspara-sambandhena jätam idaà manuñya-paçv-ädikam upalabhyate | anevaà-bhütaà kim anyad upalabhyate ? kiàcid api nopalabhyate ity arthaù | ataù sarvam idaà jagat käma-hetukam iti ||16.8|| --o)0(o-- etäà dåñöim avañöabhya nañöätmäno’lpa-buddhayaù | prabhavanty ugra-karmäëaù kñayäya jagato’hitäù ||9|| etäà dåñöim avañöabhya avalambya nañöätmänaù adåñöa-dehätiriktätmänaù alpa-buddhayaù ghaöädivaj jïeya-bhüte dehe jïätåtvena deha-vyatirikta ätmä nopalabhyata iti vivekäkuçaläù | ugra-karmäëaù sarveñäà hiàsakä jagataù kñayäya prabhavanti ||16.9|| --o)0(o-- kämam äçritya duñpüraà dambha-mäna-madänvitäù | mohäd gåhétväsad-grähän pravartante’çucivratäù ||10|| duñpüraà duñpräpa-viñayaà kämam äçritya tat-siñädhayiñayä mohäd ajïänäd asad-grähän anyäya-gåhétän asat-parigrahän gåhétvä açuci-vratäù açästra-vihita-vrata-yuktäù, dambha- mäna-madänvitäù pravartante ||16.10|| --o)0(o-- cintäm aparimeyäà ca pralayäntäm upäçritäù | kämopabhoga-paramä etävad iti niçcitäù ||11|| adya çvo vä mumürñavaç cintäm aparimeyäà ca aparicchedyäà pralayäntäà präkåta- pralayävadhi-käla-sädhya-viñayäm upäçritäù | tathä kämopabhoga-paramäù kämopabhoga eva parama-puruñärtha iti manvänäù | etävad iti niçcitäù, ito’dhikaù puruñärtho na vidyata iti saàjäta-niçcayäù ||16.11|| --o)0(o-- äçä-päça-çatair baddhäù käma-krodha-paräyaëäù | éhante käma-bhogärtham anyäyenärtha-saàcayän ||12|| äçä-päça-çataiù äçäkhya-päça-çatair baddhäù käma-krodha-paräyaëäù käma-krodhaika- niñöhäù | käma-bhogärtham anyäyenärtha-saïcayän prati éhante ||16.12|| --o)0(o-- idam adya mayä labdham idaà präpsye manoratham | idam astédam api me bhaviñyati punar dhanam ||13|| idaà kñetra-puträdikaà sarvaà mayä mat-sämarthyenaiva labdham, nädåñöädinä, imaà ca manoratham aham eva präpsye, nädåñöädi-sahitaù | idaà dhanaà mat-sämarthyena labdhaà me’sti, idam api punar me mat-sämarthyenaiva bhaviñyati ||16.13|| --o)0(o-- asau mayä hataù çatrur haniñye cäparän api | éçvaro’ham ahaà bhogé siddho’haà balavän sukhé ||14|| asau mayä balavatä hataù çatruù | aparän api çatrün ahaà çüro dhéraç ca haniñye | kimatra mandadhébhiù durbalaiù parikalpitenädåñöadiparikareëa ? tathä ca éçvaro’haà svädhéno’ham anyeñäà cäham eva niyantä | ahaà bhogé svata evähaà bhogé, nädåñöadibhiù | siddho’ham — svataù siddho’ham na kasmäc-cid adåñöadeù | tathä svata eva balavän svata eva sukhé ||16.14|| --o)0(o-- äòhyo’bhijanavän asmi ko’nyo’sti sadåço mayä | yakñye däsyämi modiñya ity ajïäna-vimohitäù ||15|| ||16.15|| ahaà svataç ca äòha¬ù asmi, abhijanavän asmi | svata eva uttamakule prasüto’smi | asmin loke mayä sadåçako’nyaù svasämarthyalabdhasarva-vibhavo vidyate ? ahaà svayam evayakñye, däsyämi, modiñyate ity ajïänavimohitäù éçvaränugrahanirapekñeëa svenaiva yägadänädikaà kartuà çakyam ity ajïänavimohitä manyante | aneka-citta-vibhräntä moha-jäla-samävåtäù | prasaktäù käma-bhogeñu patanti narake’çucau ||16|| ||16.16|| adåñöoçvarädisahakäram åte svenaiva sarvaà kartuà çakyam iti kåtvä evaà kuryäm etac ca kuryäm anyat ca kuryäm ity aneka-cittavibhräntäù — aneka-cittatayä vibhräntäù | evaàrüpeëa mohajälena samävåtäù | kämabhogeñu prakarñeëa saktäù | madhye måtäù açucau narake patanti | ätma-saàbhävitäù stabdhä dhana-mäna-madänvitäù | yajante näma-yajïais te dambhenävidhi-pürvakam ||17|| ||16.17|| ätmasambhävitäù ätmanä eva sambhävitäù ätmanä eva ätmänaà sambhävayantéty arthaù | stabdhäù paripürëaà manyamänä na kiàcitkurväëäù, katham ? dhanamänamadänvitäù — dhanena vidyäbhijanäbhimänena ca janitamadänvitäù | nämayajïaiù nämaprayojanair yañöa iti nämamätraprayojanair yajïair yajante, tat api dambhena hetunä yañöåtvakhyäpanäya, avidhipürvakam ayathäcodanaà yajante | --o)0(o-- te ca édågbhütä yajante ity äha — ahaàkäraà balaà darpaà kämaà krodhaà ca saàçritäù | mäm ätma-para-deheñu pradviñanto’bhyasüyakäù ||18|| ||16.18|| ananyäpekño’ham eva sarvaà karométy evaàrüpam ahaìkäram äçritäù, tathä sarvasya karaëe madvalam eva paryäptam iti ca balam, ato matsadåço na kaçcid astéti ca darpam, evaà-bhütasya mama kämamätreëa sarvaà saàpatsyate