Buurt en stad Liber Amicorum voor Wiebe de Jong Redactie Frans Spierings Bram Peper Roel Pieterman Seraphim Karyotis Anton Zijderveld Buurt en stad Liber Amicorum voor Wiebe de Jong Redactie Frans Spierings Bram Peper Roel Pieterman Seraphim Karyotis Anton Zijderveld Copyright 2003 Hoofdstuk 1 – Kees Boender 2003 Hoofdstuk 2 – Maykel Verkuyten 2003 Hoofdstuk 3 – Henk Elffers 2003 Hoofdstuk 4 – Aat Brand 2003 Hoofdstuk 5 – George Brouwer 2003 Hoofdstuk 6 – Vanessa van Altena, Frans Spierings en Bram Peper 2003 Hoofdstuk 7 – Jack Burgers 2003 Hoofdstuk 8 – Kees Masson en Seraphim Karyotis 2003 Hoofdstuk 9 – John Blad 2003 Hoofdstuk 10 – Anton Zijderveld Uitgeverij Sambabal Cover photo Famke Maso Layout Bram Peper/Sambabal produkties All rights reserved. Save exceptions stated by the law no part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system of any nature, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, included a complete or partial transcription, without the prior written permission of the publishers, application for which should be addressed to the editing authors. E-mail: [email protected] ISBN 90-9017071-5 2 Inhoudsopgave Woord vooraf ___________________________________________ 5 1 Wiebe de Jong: Activist en onderzoeker in het Oude Westen Kees Boender __________________________________________ 11 2 Groepsbindingen en inter-etnische verhoudingen Maykel Verkuyten _______________________________________ 27 3 Regelovertredingen preventief of repressief aanpakken? Een discussie in termen van het Willen-Kunnen-Durven–model Henk Elffers ___________________________________________ 45 4 Nieuwe ’exotische’ armoede in Rotterdam en the management of the exotic Aat Brand _____________________________________________ 59 5 Verbondenheid George Brouwer ________________________________________ 73 6 Binding in hechte buurtgemeenschappen Vanessa van Altena, Frans Spierings en Bram Peper ___________ 75 7 Stedelijke vernieuwing in een Europese context: trends en problemen Jack Burgers___________________________________________ 97 8 Wiebe de Jong: Activistisch onderzoeker, onderzoekende activist of geen van beide? Kees Masson en Seraphim Karyotis _______________________ 115 9 Zwemmen in een veranderde vijver John Blad ____________________________________________ 127 10 Universities and urban culture Anton Zijderveld _______________________________________ 139 Over de auteurs _______________________________________ 153 4 Woord vooraf Voor u ligt een bundel opstellen ter gelegenheid van het officiële afscheid van Wiebe de Jong. Gelukkig betekent dit nog (lang) niet het daadwerkelijke einde van Wiebes wetenschappelijke, laat staan zijn maatschappelijke verbondenheid met de buurten in de stad Rotterdam. De opstellen in deze bundel getuigen van Wiebes brede en diepe inbedding in de sociale problemen van mensen in de buurten, in de beleidsproblematiek die daarop ingaat en in het onderzoek dat zowel de mensen als de beleidsmakers moet helpen antwoorden op hun vragen te vinden. Wiebe de Jong trad op 1 september 1970 in dienst van de Erasmus Universiteit. Hij was daar werkzaam bij de Vakgroep Sociale Wetenschappen van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid. In de jaren zestig toonde Wiebe zich als student aan de Erasmus Universiteit reeds buitengewoon maatschappelijk betrokken. Hij speelde een prominente rol in de toen zeer actieve studentenbeweging. Bij de officiële opening van de Universiteit mocht hij vanuit die rol dan ook een toespraak houden, waarbij hij zich mede kon richten tot de Koningin. Toen al combineerde hij theoretische en praktisch-maatschappelijke activiteiten en ook toen al bleef hij temidden van alle tumult vooral gewoon zichzelf. In zijn leven en werken heeft Wiebe altijd naar verbindingen gezocht. Zo wordt er in zijn vakgebied – de sociale psychologie – een verbinding gelegd tussen de sociologie (waarin hij oorspronkelijk is opgeleid) en de psychologie (die zijns inziens onmisbare aanvullende theoretische componenten bevatte). Hoewel deze bundel vooral getuigt van zijn werk als onderzoeker, verdienen ook zijn inspanningen als docent aandacht. De aanstekelijke manier waarop hij ingewikkelde inzichten kon verhelderen, is voor veel generaties studenten ongetwijfeld een blijvende herinnering. Hij wist het eerstejaarspubliek van de rechtenstudenten feilloos om zijn vinger te winden. Hij eiste veel van hen, maar gaf ook veel terug met zijn enthousiasme en zijn enorme kennis van psychologische experimenten en van – veelal zijn eigen – empirische sociaal-psychologische onderzoek. In zijn onderzoek ging het altijd om de betekenis van sociale bindingen voor mensen. Wat is de invloed van institutionele arrangementen op sociale bindingen en in hoeverre bevorderen of belemmeren ze deze? Wiebe heeft in zijn werk en persoonlijk leven altijd grote verwantschap gehad met het thema ‘sociale bindingen’. Hij onderscheidt verschillende vormen van bindingen en verbindt deze ook in zijn werk. Binnen zijn wetenschappelijke groep verbindt Wiebe onderzoekers in precieze debatten en gezamenlijke publicaties. Door zijn promotieonderzoek verbindt Wiebe etnische groepen – voor elke groep een plek in de wijk – en in zijn recente buurtbemiddelingsonderzoek onderbouwt hij nieuwe communicatiemiddelen voor alle wijkbewoners. En als betrokken beroepskracht legt hij al jaren relaties tussen de universiteit en de stad. Wie neemt deze kapitale taak op zich nu Wiebe weggaat bij de capaciteitsgroep rechtssociologie? Verdwijnt met Wiebe een verbindend instituut? Verschillen in de mate waarin en de manier waarop mensen zich verbinden, roepen spanningen op in de samenleving. Sterke groepsbindingen kunnen leiden tot sociale uitsluiting van individuen en groepen. Uit onderzoek blijkt dat de ontwikkeling van de verschillende vormen van sociale bindingen mede afhankelijk is van bepaalde typen sociaal kapitaal. Met sociaal kapitaal wordt het vermogen van mensen aangeduid om verbanden aan te gaan en om verschillen en spanningen het hoofd te bieden. Men spreekt over ‘bonding’, ‘bridging’ en ‘linking’ ter aanduiding van het vermogen tot respectievelijk groepsinterne cohesie, cohesie tussen groepen en cohesie tussen individuen, (in)formele netwerken en instituties. Als geen ander in Rotterdam spreekt Wiebe het sociaal kapitaal van mensen aan, het vermogen om verbanden aan te gaan, om verschillen en spanningen het hoofd te bieden en aansluiting tot stand te brengen tussen individu, instituut en stad. In de bundel geeft George Brouwer er blijk van dat dit in bestuurlijk Rotterdam niet onopgemerkt is gebleven. George Brouwer heeft een mooie droom over verbondenheid. Hij roept bestuurders op om de verbinding tussen burgers in de stad te verbeteren door Wiebe (en anderen) de studie van Putnam over sociaal kapitaal in Rotterdam te laten herhalen. In deze bundel komen mensen aan het woord die als onderzoeker, beleidmaker of bestuurder nauw met Wiebe hebben samengewerkt. Hun verhalen tonen de actualiteit en het belang van dit soort onderzoek. We zijn zeer gelukkig de bundel te kunnen openen met een bijdrage van een van Wiebes oudste collega’s – Kees Boender – die fraai laat zien hoe al in de tijd van de Aktiegroep het Oude Westen en het proefschriftonderzoek daaromheen, het persoonlijke, het maatschappelijke en het wetenschappelijke hecht verknoopt waren. Tegelijk wordt daarbij duidelijk 6 hoezeer dat tegelijk het belang van wetenschappelijke distantie én van bewaken van een strikte privé-sfeer met zich meebrengt. Maykel Verkuyten richt zijn pijlen op het centrale thema in Wiebes werk, namelijk de spanning tussen integratie en segregatie. Hij laat zien dat er bij dit uiterst actuele dilemma sprake is van complexe dynamieken. Wie integratie bevordert, dient altijd beducht te zijn voor de uitsluitingseffecten die daarvan het gevolg kunnen zijn. Maar omdat het laatste niet noodzakelijk het gevolg is van het eerste, kunnen we toch verantwoorde pogingen ondernemen om de sociale cohesie van de bewoners in de grote steden te bevorderen. De bijdrage van Henk Elffers handelt over de vraag onder welke omstandigheden mensen zich aan de heersende regels houden. Ook hierin komen we het thema van sociale cohesie tegen. Het gaat immers over de mate waarin de geldende regels in het alledaagse handelen van mensen voldoende legitiem gevonden worden. Elffers bedient zich – naast de psychologie – van de rationele-keuzetheorie en ontwerpt een model, waarin het overtreden van regels de uitkomst is van een drietal afzonderlijke beslissingen om dat te willen, te kunnen en te doen. Het vertrekpunt voor het betoog van Elffers is de geïntegreerde burger die in beginsel in staat is om de regels te volgen. Over de groep die daartoe bij uitstek niet in staat is, handelt de bijdrage van Aat Brand. Hij schrijft over bewoners van de grote stadswijken met de meeste achterstandskenmerken en vooral over die bewoners die hier nog maar kort geleden vanuit geheel andere politieke, maatschappelijke en culturele werelden zijn aangekomen. Hij laat zien in welke kommervolle omstandigheden deze nieuwe ‘exotische armen’ leven. De bijdrage van Vanessa van Altena, Frans Spierings en Bram Peper laat zien dat er ook in de grote stadswijken – waar ook de ‘exotische armen’ wonen – meer sociale cohesie bestaat dan veelal wordt aangenomen. Zij bouwen hiermee voort op het grote onderzoekproject naar buurtbemiddeling dat onder Wiebes leiding heeft plaatsgevonden. Zij geven hiermee ook een voorbeeld van de onverwachte resultaten die uit praktisch geëngageerd