Piotrkowskie Zeszyty Historyczne INSTYTUT HISTORII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH UNIWERSYTET JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH FILIA W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM Piotrkowskie Zeszyty Historyczne t. 17 (2016) Piotrków Trybunalski 2016 Wydawca Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim Redakcja Janusz R. Budziński (redaktor naczelny), Jacek Bonarek (zastępca redaktora naczelnego), Aleksander Bołdyrew, Arunas Bubnys, Jolanta Dybała (sekre- tarz), Patrycja Jakóbczyk-Adamczyk, Rafał Jaworski, Lidia Pacan-Bonarek (sekretarz językowy), Maria S. Pavlova (sekretarz językowy tekstów rosyj- skich), Karol Kowalczyk – native speaker (sekretarz językowy tekstów an- gielskich) Adres redakcji ul. Słowackiego 114/118; 97–300 Piotrków Trybunalski (pok. 115) e-mail: [email protected] Rada Naukowa Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloński), Gennadij F. Matveev (Państwo- wy Uniwersytet Moskiewski im. M. Łomonosowa), Igor Lukes (Boston University), Stephen C. McKelvey (Kennesaw State University), Eriks Je- kabsons (Uniwersytet Łotewski), Edward Wiśniewski (Uniwersytet Łódzki), Maciej Kokoszko (Uniwersytet Łódzki), Edward Opaliński (UJK Filia w Piotrkowie), Edward Jan Nalepa (UJK Filia w Piotrkowie), Zygmunt Ma- tuszak (UJK Filia w Piotrkowie), Franciszek Nowiński (profesor emeritus), Edward Mierzwa (profesor emeritus) Recenzenci Jolanta Daszyńska (Uniwersytet Łódzki), Marek Dutkiewicz (UJK Filia w Piotrkowie), Maciej Franz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozna- niu), Marcin Hlebionek (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Marek Kornat (Instytut Historii im. T. Manteuffla PAN), Rafał Kosiński (Uniwersytet w Białymstoku), Hubert Królikowski (Uniwersytet Jagielloński), Andrzej Olejko (Uniwersytet Rzeszowski), Edward Opaliński (UJK Filia w Piotrko- wie), Artem Papakin (Kijowski Uniwersytet Narodowy im. Tarasa Szew- czenki), Przemysław Waingertner (Uniwersytet Łódzki), Tadeusz Wolsza (Instytut Historii im. T. Manteuffla PAN) © Copyright by Autorzy Projekt okładki Aleksander Bołdyrew DTP Justyna Krawczyk ISSN 2081-26-63 e-ISSN 2449-738 Spis treści ARTYKUŁY Jan Gustaw Rokita Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione pod Wiedniem na równi z zaćmieniem księżyca, wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne ..................................................................................................... 9 Edward Wiśniewski Крестьянский вопрос на третьем съезде Конституционно – Демократической Партии в 1906 году .......................................................... 38 Wojciech Jaworski Legalne organizacje społeczne w powiecie piotrkowskim* do 1914 roku ....... 49 Aneta Stawiszyńska Mateusz Bensman i jego działalność artystyczna w Łodzi na początku XX wieku ...................................................................................... 63 Waldemar Jaskulski Cesarska i Królewska Komenda Grupy Legionów Polskich (luty–październik 1915 roku). Zarys służby .................................................... 77 Konrad Słowiński Płace personelu urzędniczego radomskiego Magistratu w latach 1915–1939 ........................................................................................ 106 Paulina Sołuba American artists and writers in the Weimar Republic in the years 1918–1932 .................................................................................... 125 Kamil Piskała Wyzwolenie pracy czy instytucjonalizacja konfliktu klasowego? Samorządność robotnicza w myśli politycznej polskich socjalistów (1918–1939) – zarys problemu ....................................................................... 137 Henryk Zdzisław Figura Podstawowe pojęcia związane ze świadczeniami oraz z przekazywaniem środków transportowych dla potrzeb obrony państwa w Polsce w latach 1918–1939 ........................................................................................ 151 Witold Jarno Batalion Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4 w latach 1927–1929 .......... 175 Mariusz Kardas Gdyński samorząd a lewica socjalistyczna Wybrzeża w latach 1926–1939 ........................................................................................ 189 Михаил Чапала Генерал бригады Стефан Стржеменский .................................................. 205 Tomasz Brzustowski Batalia o życie przed stalinowskim wymiarem sprawiedliwości – śledztwo i proces Aleksandry Tabaczkiewicz ................................................ 240 Marcin Sroka Finanse Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Opolu w latach 1950–1990 ..................................................... 257 ARTYKUŁY RECENZYJNE RECENZJE Szymon Kwiecień Biblioteka – Piotrków 800 .............................................................................. 273 SPRAWOZDANIA Dariusz Rogut Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. W 100-lecie bitwy pod Kostiuchnówką. Marszałek Józef Piłsudski – Droga do Niepodległej, Bełchatów 27–28 października 2016 .................................. 297 PRO MEMORIA Profesor Maria Nartonowicz-Kot (23 I 1950–26 XI 2015) ............................ 305 Pułkownik w st. spocz. doktor Henryk Zdzisław Figura (1943–2015)......... 310 ARTYKUŁY Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, tom 17 (2016) Jan Gustaw Rokita (Wydział Nauk Historycznych i Społecznych UKSW, Warszawa) Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione pod Wiedniem na równi z zaćmieniem księżyca, wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne 1. Wstęp Klęska imperium osmańskiego pod Wiedniem 12 września 1683 roku identyfikowana była przez artystów pracujących dla dworu cesarskiego – Leopolda I Habsburga – czy królewskiego – Jana III Sobieskiego – z nie- regularnymi zjawiskami astronomicznymi. Z drugiej połowy XVII wieku pochodzą również artefakty upamiętniające zwycięskie oswobodzenie Wiednia przez wojska sprzymierzonych na równi z zaćmieniem tureckiego półksiężyca. Zgodnie z definicją naukową, zaćmienie księżyca ma miejsce w czasie, gdy dwa ciała niebieskie – Słońce i Księżyc – oddziałują na Ziemię z obydwu stron. Najbardziej spektakularny efekt z punktu widzenia obserwatora roz- grywa się, kiedy Księżyc znajduje się w miejscu stożka cienia Ziemi. W za- leżności od możliwej do oszacowania przez astronomów drogi Księżyca jeste- śmy w stanie określić czy mamy do czynienia z całkowitym, czy jedynie częściowym zaćmieniem. Próbując zrekonstruować fazę, w jakiej uwiecznio- no na medalu księżyc, warto odwołać się po raz kolejny do ustaleń badaczy. W trakcie pierwszej fazy, tzw. nowiu, dochodzi do koniunkcji Księżyca i Słońca. Cień rzucany przez Słońce jest całkowity. W drugim etapie zwa- nym kwadrą pierwszą dwa opisywane ciała niebieskie ustawione są wobec siebie pod kątem prostym. Dla mieszkańca Ziemi zauważalna jest jedynie wschodnia część tarczy Księżyca. Ona właśnie została zaprezentowana na awersie pierwszego z medali. Dwie ostatnie fazy: pełnia i kwadra druga ze względu na charakter pracy nie wymagają omówienia1. Dokonujące się nagle zmiany klimatyczne utożsamiano w przeszłości najczęściej z karą boską za zaniedbania w praktykowaniu wiary czy na- wet z przyszłymi wydarzeniami opisanymi w Starym i Nowym Testamen- 1 Gribbin J., Gribbin M., Podróż do granic Wszechświata, Warszawa 2002, s. 73–87. Jan Gustaw Rokita cie. W Księgach Proroków starotestamentowych: Izaaka (Iz 13:9n) i Eze- chiela (Ez 32:7) zawarto wzmianki o dniu Sądu Ostatecznego, którego nadejście poprzedzą liczne klęski naturalne. W Ewangeliach: Mateusza (Mt 24:29), Marka (Mk 13:24) i Łukasza (Łk 21:25), natomiast możemy przeczytać o równie dramatycznych okolicznościach związanych z ponow- nym przyjściem Mesjasza i końcem świata. Św. Łukasz, relacjonując zja- wiska bezpośrednio po męczeńskiej śmierci na krzyżu Zbawiciela, pisze następujące słowa: Słońce się zaćmiło i zasłona przybytku rozdarła się przez środek... (Łk 23:44–45). Prawidłowość przebiegu zdarzeń nakazuje jednak kojarzyć wspominany moment historyczny z innymi spektakular- nymi zmianami na Niebie. Podczas konania Jezusa Chrystusa nie można mówić o nowiu – warunku koniecznym dla zaistnienia wrażenia wizual- nego zniknięcia Słońca. Z rozwojem nauk ścisłych, zwłaszcza astronomii, znawcy tematu podej- mowali liczne próby naukowego wyjaśnienia zachodzących we Wszechświecie przemian. Upowszechnione przez wieki poglądy niejednokrotnie okazywały się jednak dużo silniejsze. Powyższa sytuacja stwarzała nowe pole do działa- nia dla osób odpowiedzialnych za propagandę skierowaną na potrzeby szero- kich kręgów odbiorców. 2. Stan badań Na temat medali Jana III Sobieskiego pochodzących z lat osiemdziesią- tych XVII wieku powstało do dnia dzisiejszego bardzo niewiele specjalistycz- nych publikacji. Wśród polskojęzycznych pozycji zawierających podstawowe dane o artefaktach wykonywanych na zamówienie Sobieskiego wymienić należy zwłaszcza znakomite katalogi wystawowe: Chwała i sława Jana III w sztuce i literaturze. Katalog wystawy jubileuszowej z okazji trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej, red. W. Fijałkowski i J. Mieleszko (Warszawa 1983), Rzeczpospolita w dobie Jana III. Katalog wystawy Zamku Królewskiego, Ar- chiwum Głównego Akt Dawnych i Biblioteki Narodowej (Warszawa 1983), Odsiecz Wiedeńska. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy, red. A. Franaszek, K. Kuczman (Kraków 1990), Tron pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996 (Warszawa 1996). We wszyst- kich wspomnianych pozycjach, także i w katalogu wystawy nt. Odsieczy Wiedeńskiej, znajdują się opisy medali powstałych w związku z zakończoną sukcesem wiktorią