Kwartalnik Górowski 29/2009-2010 I Kwartalnik Górowski 29/2009-2010 SPIS TREŚCI H. Schuch: Kasztelania sądowelska i jej germanizacja. Studium lokalno-historyczne w powiecie Góra. Cz. IV Tłumaczył Antoni Czerwiński Wstęp i przypisy z komentarzem: Elżbieta Maćkowska ........................................ s. III Mirosław Żłobiński: Zniszczenia wojenne budynków ................................................. s. X Natalia Michalec: „Część transportu poszła na Mazury, a część na Śląsk” ......................................................................................................... s. XVII Marta Kaiser: Powstanie i rozwój biblioteki Szkoły Podstawowej nr 3 w latach 1954-2001 ................................................................................................... s. XXIV Mirosław Żłobiński: Uroczystości, obchody i imprezy w 1960 r. Cz. I. ............... s. XXX ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ISSN 1733-8654 II Kwartalnik Górowski 29/2009-2010 KASZTELANIA SĄDOWELSKA I JEJ GERMANIZACJA STUDIUM LOKALNO-HISTORYCZNE W POWIECIE GÓRA Cz. IV Prezentujemy czwartą, ostatnią część pracy H. Schucha z 1879 r., która przetłumaczona przez górowskiego germanistę Antoniego Czerwińskiego jest dobrym, choć czasami kontrowersyjnym, źródłem informacji o historii regionu. Tłumaczenie opatrzono przypisami, wyjaśniającymi czytelnikowi błędne zało- żenia lub nieścisłości, jakie popełnił H. Schuch pisząc o kasztelanii sądowelskiej i okolicy. Założenie wsi Fryderyk Wielki1 polecił założyć w rewirze leśnym Pobiela, na rozległym terenie jałowej puszczy, która służyła kiedyś piastowskim książętom jako teren polowań, 4 wioski: w 1776 r. Kąkole, w 1782 Ługi, Unisławice i Bartków i zaludnił je mieszkań- cami pochodzącymi przeważnie z Palatynatu Reńskiego, gdzie narażeni byli na prześladowania religijne. Fryderyk Wilhelm II2 wyposażył żywo rozwijające się wioski w kościół i szkołę i zbudował jeszcze jedną kolonię: Załęcze. Z tego samego czasu pochodzą: Włodków Górny, Sędziwojowice i Włodków Dolny (założone) przez miasto Górę3, Friedrichshuld przez właściciela Rojęczyna von Lilienhof-Adelstein; Polanowiec przez von Woyrsch na Brzeżanach; Bogucice przez panią von Klobuszynska na Górnym Łękanowie; Różany przez ministra grafa Carmera na Ryczeniu. Inne małe miejscowości, które przylegały do pańskiego majątku, albo są odgałęzieniami starszej i większej wsi, albo powstawały przez postępujący wyrąb lasu lub użyźnianie dzikich nieużytków, powiększając tym samym grunty uprawne dóbr rycerskich. Budowano folwarki gospodarcze, a gdzie zachodziła potrzeba wzmocnienia siły roboczej, osadzono pewną liczbę zagrodników. Przez to powstało nowe położenie wsi np. Żarki do Czerniny, Wiewierz do Czarnoborska, Dolny Zbaków do Górnego Zbakowa, Przemyślany i Nowe Wierzowice do Małych Wierzowic należące. Przypusz- czalnie też tak powstawały samodzielne obecnie Świerki (Masełkowice?). Wszystkie te, jak również i inne folwarki odnaleźć można na mapie księstwa wołowskiego z roku 1738 1 Fryderyk II Hohenzollern zwany Wielkim (1712-1786), przedstawiciel oświeconego absolutyzmu, kontynuował budowę mocarstwowej potęgi Prus. W tym celu prowadził trzy kosztowne wojny z Austrią i Saksonią tzw. śląskie wojny, w wyniku czego przyłączył do Prus Śląsk. Na zagarniętych terenach prowadził politykę kolonizacji niemieckiej. Sprawny organizator wojska, administracji, skarbowości i sądownictwa. Uczestnik I rozbioru Polski. (przyp. E.M.) 2 Fryderyk Wilhelm II – (1744-1797), bratanek i następca Fryderyka Wielkiego; współuczestnik II i III rozbioru Polski. Zwiększył obszar Prus, ale jednocześnie zadłużył skarb państwa. (przyp. E.M.) 3 Dr Ziołecki w swojej Historia miasta Góra 1300-1900 s. 121 podaje również datę 1776 jako rok założenia trzech wsi: Średnia, Dolna i Górna Friedrichswaldau. Dolna i Górna to Włodków Dolny i Górny, z tym że Włodków Górny pierwotnie nosił nazwę Carmerswalde; natomiast Średnia, która początkowo miała zwać się na cześć niemieckiego ministra Hoymsdorf, to zapewne Sędziwojowice. Nazwy te nie przyjęły się i trzy wsie nazwano Friedrichswaldau z dodaniem położenia (Średni, Dolny, Górny). (przyp. E.M.) III Kwartalnik Górowski 29/2009-2010 Homanna. Ich powstanie sięga w większości aż do wojny 30-letniej, o ile jeszcze nie dalej wstecz. Po tych wyłączeniach pozostało jeszcze, w byłym obszarze starej kasztelanii sądowelskiej, około 100 miejscowości, które są dużo starsze, a w swoich nazwach noszą szeroki stempel swego istnienia już w tych czasach, kiedy Śląsk należał jeszcze do Polski. Te nazwy w ciągu wieków poważnie się zmieniły, tylko niektóre z nich zachowały swe dawne formy. Dlatego też wyjaśnienie znaczenia ich nazw napotyka dzisiaj na trudności, powodujące pomyłki. Czyniono kilka prób, lecz słuszność ich powinna być potwier- dzona przez językoznawców. Polskie nazwy miejscowości wywodzą się od imienia właściciela lub charakterystycznej cechy miejsca. Do pierwszej grupy można chyba zaliczyć Bronowice, miejsce gdzie mieszkali Bronowice tzn. członkowie rodziny i ludzie Brona. Chocie- borowice – ci od Chociebora; Piotrowiczki – ci od Piotra; Cieszkowice – ci od Cieszka; Wieruszowie – ci od Wierusza; Hengwitz (dziś Kobylniki) ci od Henka lub Hanka; Ścinawa własność Stjena; Lubów = Ljubochowo własność Ljubocha, skrót od Lubochwał = kochający Boga; Räudchen = Radechowo własność Radka; Wronów = Wronowo od wrony, która jest zarówno nazwą ptaka jak i osoby; Kaczkowo od kaczki. Wierzowice odnoszą się do „Wrissowici”, którzy odegrali tragiczną rolę w starych dziejach czeskich i polskich4. Do miejscowości, które swoje nazwy wywodzą od pewnych właściwości, można zaliczyć: Ligota od Lgoty; kolonia Boruszyn od boru; Jabłonna od jabłka; Glinka od gliny; Górka od górki; Gola Górowska od goli (las) albo od „goły” (nagi); Kamień od kamienia; Kałów od kału (mułu); Łękanów od łąki; Kłoda od kłody; Chróścina (Kraschen) od kraśny, ładny; Jastrzębia od jastrzębia; Świniary od świni; Trzebosz od trzech domów albo trzech wart; Cielążyn od „przy lesie”; Ślubów od ścieku, strumienia; Czernina od czarny lub czerwony; Wiklina od „w kolne” czyli zbudowany na palach, kołach; Wiersebinze od wierzbiny; Wińsko od winnicy (win) – najstarszym herbem miasta była wieża z winogronem; Wołów od wołu albo od woli (osada), albo od wloha, bagnisty (Wołyń). Żmigród nazywał się dawniej Strasburka = stary borek; Barycz, barącz od para – oparzelisko, bagno. Rzeczka Orla od orła; Niwa od niwy; Rojęczyn od równy; Ostrawa od wyspy; Siciny (Życz) od Sydze, sjeć – wyrąb lasu. O Górze, Ryczeniu, Sądowlu była już mowa wyżej, a na dalsze domysły nie chciałbym pójść5. Tylko przy kilku wsiach można nazwy wiązać z założeniem ich przez niemieckich osadników. Nowa wieś otrzymywała przeważnie nazwę od imienia swego założyciela. 4 H. Schuch miał zapewne na myśli możny ród czeski Wrszowców (X-XI w.), którzy po wymordowaniu Sławnikowiców (pochodził z tego rodu m.in. nasz św. Wojciech i jego brat przyrodni pierwszy arcybiskup Polski św. Gaudenty) zajęli ich ziemie. Konflikty z księciem Brzetysławem II spowodowały, że przywódcy rodu osiedlili się w Polsce, uczestnicząc potem w zabójstwie Brzetysława. Upadek rodu (posądzeni o zdradę) nastąpił w 1108 r., a niedobitki schronienie znalazły i na Węgrzech i w Polsce. Czy faktycznie osiedlili się w kasztelanii sądowelskiej – trudno ustalić, ale informacja warta sprawdzenia. (przyp. E.M.) 5 Już w 1976 r. St. Rospond wybitny polski językoznawca pisał „fachowa popularyzacja nazewnictwa geograficznego i osobowego jest konieczna. Nadal bowiem w cennych wydawnictwach będą propagowane potworkowate etymologie jak: Syców od sycenia miodu, choć to w rzeczywistości osada, własność Syca, czy Bytom jako własność Byta, a nie od słowa bytność, bytomność”. Podobnie ma się sprawa z nazwami wsi występującymi na terenie powiatu górowskiego. Np. Grabowno w jednych opracowaniach pojawia się jako nazwa wywodząca się od drzew – grabów, w innych – od właściciela imieniem Graba. Kolejne zagadnienie wymagające dla wszystkich miejscowości Ziemi Górowskiej solidnego, naukowego opracowania. (przyp. E.M) IV Kwartalnik Górowski 29/2009-2010 Jeśli jednak na jej miejscu już dawniej była miejscowość, to zapewne zatrzymywano też jej nazwę polską, jakkolwiek następowała formalnie nowa budowa. Bezsprzecznie niemieckie nazwy noszą tylko Nowa Wioska (Neuguth), Witoszyce, Radosław, Wroniniec, do nich zaliczyć chyba jeszcze można Brzeżany, Strumiennę, Kruszyniec, Borowinę, Cieniawę i Wągrodę. W Langenau (Cieniawa) tkwi zapewne polska „łąka”; Brzeżany nazywają się na mapie Scultetusa alias Gębice, a Gaisbach trudno wytłumaczyć wyrazem „Gais” i „Bach” (strumyk). Możliwe, że u podstaw tej nazwy leży imię osoby Geiso; podobnie może być z nazwą Giżyn. Neusorge (Żarki) nie pochodzi od niemieckiego słowa Sorgo (troska, kłopot), lecz od polskiego „syrgowa”, a Wągroda mówi sama za siebie, że tu mieszkali Wendowie, tzn Słowianie6. O ile te rozważania są trafne, to wynika z tego, z dużym prawdopodobieństwem, że niemieckie osadnictwo było tu w małym stopniu i ograniczało się głównie do Góry i Wąsosza. Narodowość Główna masa ludności wiejskiej jest na pewno słowiańskiego pochodzenia. Również i szlachta istniejąca tu od wieków byłam ogólnie potomkami polskiej szlachty. Liczne cesarskie rozkazy pozwalały na Śląsku, odkąd się znalazł pod berłem Habsburgów, nabywać dobra rycerskie tylko szlachcie, która miała śląski indygent. Na podstawie nazwisk szlachty, o ile nie bez wyjątku, można wyprowadzić bardzo dobrze narodowość. O właścicielach dóbr w wielu wypadkach źródłem informacji są księgi kościelne. Większość tych ksiąg przepadła w czasie wojny 7-letniej, kiedy