Title: Pod rządami gauleiterów : elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939-1945 Author: Ryszard Kaczmarek Citation style: Kaczmarek Ryszard. (1998). Pod rządami gauleiterów : elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939-1945. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Ryszard Kaczmarek to tubami gaitidteróK £7% i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939-1945 POD RZĄDAMI GAULEITERÓW Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939-1945 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH NR 1736 Ryszard Kaczmarek ffafe trąbami gimleiterótt) Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej w latach 1939—1945 30 LAT Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ę j Katowice 1998 Redaktor serii: Historia Maria W. Wanatowicz Recenzent Wacław Długoborski Na okładce: plakat ze zbiorów AP w Katowicach Zdjęcia: Biblioteka Śląska, Bundesarchiv Berlin - Lichterfelde, Muzeum Historii Katowic Redaktor Elżbieta Giszter Korektor Beata Jendrzejska Copyright © 1998 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego W szelkie prawa zastrzeżone ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-0821-7 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice Wydanie I. Nakład: 300 + 50 egz. Ark. wyd. 24,5. Ark. druk. 15,75 + wklejki. Podpisano do druku w listopadzie 1998 r. Papier offset, kl. III, 80 g, 70x100 Cena 18 zł Druk: Czerny M. Firma Prywatna „GREG” ul. Zygmuntowska 84, 44-109 Gliwice SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW ..................................................................................................................................... 7 WSTĘP ............................................................................................................................................................... 9 Rozdział 1 ELITY WŁADZY W III RZESZY A WCIELENIE ZIEM WSCHODNICH .......................... 13 Rozdział 2 ADMINISTRACJA CYWILNA W REJENCJI KATOWICKIEJ W OKRESIE RZĄDÓW JOSEFA WAGNERA (1939-1940) ........................................................................................................ 28 Elity urzędnicze w Rzeszy N iem ieckiej........................................................................................ 28 Josef Wagner, śląski nadprezydent igauleiter ......................................................................... 35 Budowa administracji cywilnej w rejencji katowickiej......................................................... 46 Założenia ogólne (46). Polityka narodowościowa (56). Budowa administracji tereno­ wej (62). Obsada personalna administracji terenowej (66). Odejście Wagnera i Schulenburga ............................................................................................... 75 Rozdział 3 FRITZ BRACHT - NADPREZYDENT/GAULEITERI JEGO LU D ZIE ................................... 82 Fritz Bracht twórcą górnośląskiej NSDAP .............................................................................. 82 Na czele prowincji górnośląskiej ................................................................................................. 93 Struktura i zadania administracji prowincjonalnej .............................................................. 100 Wydział Ogólny (100). Wydział Szkolny (104). Wydział Rolny (105). Wydział Gospo­ darki (105). Wydział Zdrowia (106). NSDAP na Górnym Śląsku w latach 1941-1945 ....................................................................... 106 Grupa kierownicza (106). Obsada i działalność organizacyjna zarządu okręgu (108). Organizacje terenowe (112). Zadania propagandowe (117). Organizacje „transmisyjne” (121). Realizacja polityki narodowościowej (127). Postawy i zachowania niemieckich urzędników i funkcjonariuszy partyjnych 133 Rozdział 4 GOSPODARKA I JEJ MENEDŻEROWIE ............................................................................................ 144 Rozdział 5 LUDZIE HIMMLERA - APARAT TERRORU W REJENCJI KATOWICKIEJ ................ 166 Rozdział 6 ELITY WŁADZY W RETENCJI KATOWICKIEJ - ANALIZA ZBIORO­ WOŚCI NA TLE PORÓWNAWCZYM ................................................................................................. 197 ZAKOŃCZENIE ............................................................................................................................................ 212 WYKAZ ŹRÓDEŁ I OPRA COWAŃ ...................................................................................................... 216 ANEKS Dane biograficzne członków niemieckich elit władzy w rejencji kato­ wickiej ............................................................................................................................................................ 225 INDEKS NAZWISK ..................................................................................................................................... 243 Zusammenfassung .......................................................................................................................................... 251 S u m m ary............................................................................................................................................................ 252 Wykaz skrótów BDO - Bund D eutscher Osten BDM - Bund Deutscher Mädel Ch.d.Z. - Chef der Zivilverwaltung DAF - Deutsche Arbeitsfront DGO - Deutsche Gemeindeordnung DVL - Deutsche Volksliste DVP - Deutsche Volkspartei GKBZH - Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich HJ - Hitlerjugend HTO - Haupttreuhandstelle Ost HSSuPF - Höhere SS und Polizeiführer JdP - Jungdeutsche Partei NSDAP - Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei NSFK- Nationalsozialistischer Flieger Korps NSKK - Nationalsozialistischer Kraftfahrer Korps NSV - Nationalsozialistische Volkswohlfahrt RDB - Reichsbund der deutschen Beamten RKFDV - Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums RFSS - R eichsführer der SS RM dl - Reichsministerium des Innern RSHA- Reichssicherheitshauptamt RVK - Reichsverteidigungskommissar RWHG - Reichswerke „Hermann Göring” SA - Sturm A bteilungen SD - Sicherheitsdienst SS - Schutzstaffeln der NSDAP ŚKH - Śląski K w artalnik H istoryczny „Sobótka” TK - Treuhandstelle Kattowitz VDA - Verein für das Deutschtum im Ausland VoMi - Volksdeutsche Mittelstelle Wstęp Na Górnym Śląsku zawsze trwało w zbiorowej świadomości - obok pamięci o tragedii, jaką było sześć lat okupacji - poczucie odmienności losów tej ziemi od pozostałej części Polski w okresie wojny. Różnice te dotyczyły przede wszystkim konsekwencji polityki narodowościowej. Żywa pozostała do dzisiaj sprawa volksli- sty. Dość często można się spotkać z szokującą dla przybysza z innych regionów Polski opinią o administracji niemieckiej z lat 1939-1945 jako sprawnej i fachowo kierowanej. Wstydliwie nieraz ukrywana, ale istniejąca w powszechnej świadomo­ ści regionalnej, była sprawa uczestnictwa w strukturach nazistowskiego państwa. Ta zasadnicza różnica w doświadczeniu historycznym jeszcze niedawno, przy oka­ zji publikacji prasowych wywołujących temat służby Górnoślązaków w Wehrmach­ cie i w Waffen SS, wzbudziła wiele emocji i sprzecznych opinii. Pewne postawy dla rodzimych mieszkańców tej ziemi były oczywiste, wynikały po prostu z ich zbioro­ wego doświadczenia historycznego, wśród osób z zewnątrz wywoływały zaś nie­ chęć, niezrozumienie, a nawet potępienie. Początkowo wydawało mi się, że pomijanie problematyki ulegania przez miesz­ kańców Górnego Śląska oddziaływaniom nazistowskiego państwa, a nawet nego­ wanie istnienia takich postaw, wypływa z masowego charakteru zaangażowania w działalność administracji niemieckiej w czasie wojny i z obawy przed zarzutem o masową kolaborację. Zamierzałem więc zbadać zasady i sposób uczestnictwa Gór­ noślązaków w aparacie władzy III Rzeszy. Już wkrótce jednak okazało się, że zaan­ gażowanie to było niewspółmiernie małe w porównaniu z podnoszonymi, szczegól­ nie po zakończeniu wojny, zarzutami. Odpowiedź na pytanie: skąd biorą się różnice w postrzeganiu tego okresu przez Górnoślązaków i ludzi z zewnątrz, stała się więc w konsekwencji podstawą do postawienia tezy o odmienności traktowania tutejszej ludności przez nazistowskie, prowincjonalne elity władzy. Tylko ich sprawność dzia­ łania mogła tłumaczyć akceptację tak zbrodniczego reżimu, jakim była III Rzesza. Prowadzenie na jednym z terenów wcielonych do pruskiej prowincji odmien­ nej polityki w ramach totalitarnego państwa i personalna odpowiedzialność za jej realizację stały się głównym obszarem mojego zainteresowania badawczego. Do tej pory na terenach wcielonych odmienności w fonnułowaniu zadań politycznych po­ strzegano jako efekt działań władz centralnych totalitarnego państwa, a nie wynik świadomej i celowo realizowanej polityki miejscowych grup przywódczych. Moim celem stało się więc opisanie tej grupy i odpowiedź na pytanie: czy można mówić o odmienności programu i autonomicznej w stosunku do władz centralnych realiza­ cji polityki. Obraz, jaki rysował się w dotychczasowej - nie tylko polskiej, ale i niemiec­ kiej - historiografii, to obraz Górnego Śląska jako obszaru, który był traktowany odmiennie, ale z powodów narzuconych przez gospodarkę wojenną. Gauleiter Fritz Bracht uznawany był za reprezentanta swoistego pragmatyzmu gospodarczego i stąd wynikać miały jego konflikty z instytucjami centralnymi. Eksponowana niekiedy odmienność administracji niemieckiej w prowincji górnośląskiej wynikałaby więc bardziej z racji czysto ekonomicznych niż z przesłanek ideologicznych. Już na po­ czątku badań okazało się, że program zarysowany przez pierwszego gauleitera Jo­ sefa Wagnera był jednak przesycony wątkami ideologicznymi i perspektywicznie