PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY W£ADYS£AWDOMINIKDOWGIA££O,MARZENAMA£EK G³ówni koordynatorzy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski —J.FORTUNA,W. MORAWSKI KoordynatorzyregionalniPodlasiaiWy¿ynyLubelskiej—J.E.MOJSKI,M.¯ARSKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz OpoleLubelskie(783) (z1tab.i2tabl.) WARSZAWA 2015 Autorzy:W³adys³awDominikDOWGIA££O1,MarzenaMA£EK2 1 PañstwowyInstytutGeologiczny–PañstwowyInstytutBadawczy ul.Rakowiecka4,00-975Warszawa 2 PrzedsiêbiorstwoGeologicznePOLGEOLSAwWarszawie,Zak³adwLublinie ul.Budowlana26,20-469Lublin Redakcja merytoryczna:ZofiaKLIMCZAK Akceptowa³do udostêpniania Dyrektor ds.pañstwowejs³u¿bygeologicznej mgrin¿.A.PRZYBYCIN ISBN978-83-7863-456-0 ©Copyrightby Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2015 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, SebastianGURAJ SPISTREŒCI I.Wstêp .......................................................... 5 II.Ukszta³towaniepowierzchniterenu .......................................... 9 III.Budowageologiczna ................................................. 16 A.Stratygrafia .................................................... 16 1. Dewon ..................................................... 16 a.Dewonœrodkowy .............................................. 16 Eifel .................................................... 16 ¯ywet ................................................... 17 2. Karbon ..................................................... 17 a.Karbondolny ................................................ 17 Turnej ................................................... 17 3.Jura ....................................................... 17 a.Juraœrodkowa ................................................ 17 b.Juragórna .................................................. 17 Oksford .................................................. 17 Kimeryd .................................................. 17 4. Kreda ...................................................... 18 a. Kredadolna ................................................. 18 Alb ..................................................... 18 b.Kredagórna ................................................. 18 Cenoman .................................................. 18 Turon.................................................... 18 Koniak+santon .............................................. 18 Kampan .................................................. 18 Kampandolny ............................................. 18 Kampangórny ............................................. 19 Mastrycht ................................................. 20 Mastrychtdolny ............................................ 20 Mastrychtgórny ............................................ 21 Kampan+mastrycht............................................ 21 Kampangórny+mastrycht ...................................... 21 5.Czwartorzêd .................................................. 22 a.Plejstocen .................................................. 22 Zlodowaceniapo³udniowopolskie ..................................... 22 ZlodowacenieSanu1 ......................................... 22 Interglacja³ferdynandowski ...................................... 23 ZlodowacenieSanu2 ......................................... 23 Interglacja³wielki ............................................. 24 Interglacja³mazowiecki ........................................ 24 Zlodowaceniaœrodkowopolskie ...................................... 25 ZlodowacenieOdry .......................................... 26 Stadia³górny ............................................ 26 Interglacja³eemski ............................................. 28 Zlodowaceniapó³nocnopolskie ...................................... 28 ZlodowacenieWis³y .......................................... 28 Stadia³górny ............................................ 28 b.Czwartorzêdnierozdzielony ........................................ 31 c.Holocen ................................................... 33 B.TektonikairzeŸbapod³o¿aczwartorzêdu ..................................... 35 C.Rozwójbudowygeologicznej ........................................... 37 IV.Podsumowanie .................................................... 44 L i t e r a t u r a ...................................................... 45 SPISTABLIC TablicaI—Szkicgeomorfologicznywskali1:100000 TablicaII—Szkicgeologicznyodkrytywskali1:100000 I.WSTÊP Obszar objêty arkuszem Opole Lubelskie Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) po³o¿ony jest na pograniczu Nizin Œrodkowopolskich oraz Wy¿yn: Ma³opolskiej i Lubelsko- -Lwowskiej. Granice obszaru arkusza wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 21°45’i 22°00’d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 51°00’ i 51°10’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie obszar ten znajduje siê w granicach trzech województw: lubelskiego (powiaty: opolski z gminami Opole Lubelskie, £aziska, Józefów i miastem Opole Lubelskie oraz kraœnicki z gmin¹ Urzêdów), mazo- wieckiego (powiat lipski z gmin¹ Solec nad Wis³¹) i œwiêtokrzyskiego (powiat opatowski z gmin¹ Tar³ów). Powierzchnia obszaru arkusza wynosi oko³o 325 km2. Blisko 32% tej powierzchni zajmuj¹ lasy – g³ównie mieszane i sosnowe. Wiêksze kompleksy zachowa³y siê po wschodniej stronie Wis³y za- równo w Kotlinie Chodelskiej, jak i na Wzniesieniach Urzêdowskich. Najbardziej malownicze, pociê- te w¹wozami lessowymi i zalesione fragmenty Wzniesieñ Urzêdowskich oraz przyleg³¹ czêœæ Ma³opolskiegoPrze³omuWis³yw³¹czonodoWrzelowskiegoParkuKrajobrazowego. Jest to region rolniczy, którego podstaw¹ s¹ dobre i bardzo dobre gleby brunatne, rêdziny, a w dolinie Wis³y – mady. Lokalnie, wyspowo na ma³ych powierzchniach wystêpuj¹ czarnoziemy (Maruszczak i in., 1955). Po zamkniêciu cukrowni w Opolu Lubelskiem i przetwórni owocowo-warzywnej w Józe- fowie brak tu du¿ych zak³adów przemys³owych. Niewielkie przedsiêbiorstwa produkcyjno-us³ugowe zwi¹zane s¹ z przetwórstwem produktów rolnych. Pewne znaczenie ma górnictwo kopalin. Obecnie koncesjonowane wydobycie prowadzone jest w kamienio³omie w Piotrawinie (opoki s³u¿¹ m.in. do zabezpieczenia brzegów Wis³y) oraz w kilku kopalniach kruszywa naturalnego ko³o G³odkowa, O¿arowaiSolcanadWis³¹ Najwiêkszym skupiskiem ludnoœci jest siedziba starostwa – Opole Lubelskie (oko³o 8,8 tys. mieszkañców). Pozosta³e wiêksze miejscowoœci to: Józefów i Solec nad Wis³¹ (siedziby gmin) oraz Chruœlina, Kaliszany, Piotrawin, Kamieñ i Niezdów. W Opolu Lubelskim krzy¿uj¹ siê drogi krajowe Annopol–Pu³awyiI³¿a–Lublin. 5 Arkusz Opole Lubelskie zosta³ opracowany przez Dowgia³³ê w 1986 r. Zdjêcie geologiczne wykonano w latach 1982–1984, opieraj¹c siê na opisach 2307 punktów dokumentacyjnych (w tym 960 sond o ³¹cznym metra¿u 506 m). Przy realizacji tematu zebrano i przeanalizowano równie¿ archi- walne materia³y wiertnicze, geologiczne i geofizyczne, w tym tak¿e opisy 966 punktów badawczych (wkopy i sondy na powierzchni oko³o 150 km2 we wschodniej czêœci obszaru) wykonanych przez Maruszczaka i innych (1955) oraz profile 117 wierceñ archiwalnych. Uzyskano w ten sposób doku- mentacjêœrednio7,7punktówna1km2 . W celu okreœlenia pozycji stratygraficznej osadów organogenicznych z Ciszycy Górnej i Józe- fowa orzeczenie palinologiczne wykona³a Winter (1985). Wiek osadów z Ciszycy zbada³ metod¹ radiowêglow¹ (14C) Pazdur (1985). Badania wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL) osadów mu³kowych z Józefowa wykonali Prószyñski i inni (1985). Dla ca³ego obszaru arkusza Opole Lubelskie wykonano analizê fotogeologiczn¹, wykorzystuj¹c zdjêcia lotnicze i satelitarne. Zaplanowane w projekcie badania mikro- i makrofauny nie zosta³y wykonane ze wzglêdu na brak odpo- wiedniego materia³u. Do realizacji arkusza Opole Lubelskie SMGP nie by³y projektowane (Dowgia³³o, 1981)pracewiertnicze(otworykartograficzne)igeofizyczne. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Opole Lubelskie zosta³a opublikowa- na w 1991 r. (Dowgia³³o, 1991), a tekst Objaœnieñ do niej wraz z za³¹cznikami (szkic geomorfologiczny, szkic geologiczny odkryty), wymagaj¹cy uzupe³nieñ i poprawek zosta³ opracowany przez M. Ma³ek w 2010 r. W ramach tych prac zebrano i przeanalizowano nowe (wykonane po 1986 r.) profile otwo- rów wiertniczych (24 profile) oraz zaznajomiono siê z nowymi pozycjami literatury geologicznej. Uzyskane informacje uwzglêdniono m.in. przy konstrukcji szkicu geologicznego odkrytego. Podzia³ stratygraficzny utworów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a dostosowano do wymogów obowi¹zuj¹cej obecnie Instrukcji… z 2004 r., z zastosowaniem odnoœników umo¿liwiaj¹cych korzystanie z wydanej znacznie wczeœniej mapy (Dowgia³³o, 1991). W Objaœnieniach uwzglêdniono równie¿ wyniki prac kartograficznych na s¹siednich arkuszach SMGP: Chodel (Marsza³ek, 2001), Annopol (W³odek, GaŸdzicka,2009),Lipsko(Piotrowska,2003)iKazimierzDolny(Dowgia³³o,1982). Dolina œrodkowej Wis³y (miêdzy Annopolem a Pu³awami) i przyleg³e do niej wy¿yny (Lubelska i Kielecka), w tym tak¿e obszar arkusza Opole Lubelskie, maj¹ bogat¹ literaturê obejmuj¹c¹ zagad- nienia budowy geologicznej, tektoniki, geomorfologii, stratygrafii i paleogeografii zarówno czwarto- rzêdu,jakijegopod³o¿a(paleogenu,kredyijury). Pierwsze wzmianki na temat po³o¿enia i stratygrafii osadów kredy odcinka prze³omowego doliny Wis³y, obejmuj¹cego tak¿e obszar omawianego arkusza, spotkaæ mo¿na m.in. w pracach Siemiradzkie- go (1886, 1905, 1909), Siemiradzkiego i Dunikowskiego (1891) oraz Krisztafowicza (1897, 1898). Ostatni z wymienionych jako pierwszy zauwa¿y³ pojawianie siê coraz m³odszych ska³ kredy (zaliczy³ je 6 do senonu) z biegiem