PROZA HISTORYCZNA JAANA KROSSA Filozofia pisarstwa metoda twórcza estońskość KRAKOWSKIE SPOTKANIA > RUSYCYSTYCZNE Marcin Czerwień PROZA HISTORYCZNA JAANA KROSSA Filozofia pisarstwa metoda twórcza estońskość Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Seria: Krakowskie Spotkania Rusycystyczne Praca naukowa fi nansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2010–2012 jako projekt badawczy NN103159439 pt. „Proza historyczna Jaana Krossa”. RECENZENT dr hab. Anna Skotnicka, prof. UJ PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski © Copyright by Marcin Czerwień & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3567-2 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................................................ 7 ROZDZIAŁ I: FILOZOFIA PISARSTWA .................................................................. 15 Proza historyczna na ziemiach estońskich .................................................................. 16 Pragnienie ocalenia historii ......................................................................................... 21 Motywacje materialne ................................................................................................. 25 Chęć dzielenia się historią ........................................................................................... 28 Potrzeba scharakteryzowania współczesności ............................................................ 34 Ambicja wywarcia wpływu ......................................................................................... 41 Pisanie jako forma terapii ............................................................................................ 42 Filozofi a moralna Krossa – historyka i twórcy ........................................................... 45 Kompromis .................................................................................................................. 49 Odmowa emigracji ...................................................................................................... 54 Praca ............................................................................................................................ 57 Bóg .............................................................................................................................. 60 Optymizm .................................................................................................................... 64 ROZDZIAŁ II: METODA TWÓRCZA ....................................................................... 69 Źródła inspiracji Jaana Krossa .................................................................................... 69 Pisarz i jego warsztat ................................................................................................... 72 Typologia powieści historycznej ................................................................................. 74 Dwa typy bohaterów ................................................................................................... 76 Tropy, motywy, toposy ................................................................................................ 80 Środki formalne ........................................................................................................... 87 Mowa ezopowa i jej składniki ..................................................................................... 89 Gra literacka ................................................................................................................ 93 Ironia autora i ironia historii ........................................................................................ 97 Polifonia ...................................................................................................................... 101 Aluzyjność na wszystkich poziomach tekstu .............................................................. 105 Nowatorstwo Krossa ................................................................................................... 107 ROZDZIAŁ III: ESTOŃSKOŚĆ .................................................................................. 111 Aparat pojęciowy ........................................................................................................ 111 Nowa mitologia estońska ............................................................................................ 114 Cechy i stereotypy narodowe: teoria ........................................................................... 115 Portret Estończyka ....................................................................................................... 116 Życie uczuciowe .......................................................................................................... 125 6 Spis treści Patriotyzm bohaterów, patriotyzm autora ................................................................... 131 Koncepcja narodu i państwa ....................................................................................... 136 Polityka........................................................................................................................ 141 Jaan Kross a Gułag ...................................................................................................... 143 Między teorią a praktyką. Wysokie wymagania autora .............................................. 145 Spełnione marzenie ..................................................................................................... 149 Zakończenie ...................................................................................................................... 151 Kalendarium życia i twórczości ........................................................................................ 155 Bibliografi a ....................................................................................................................... 157 Literatura podmiotowa ................................................................................................ 157 Literatura przedmiotowa ............................................................................................. 158 Literatura uzupełniająca .............................................................................................. 162 Prasa codzienna, Internet, inne media ......................................................................... 164 Summary ........................................................................................................................... 165 Pamięć małego narodu nie jest mniejsza niż pamięć narodu wielkiego, opracowuje zatem dany sobie materiał gruntowniej. Jakkolwiek znajdzie tu zatrudnienie mniej znawców literatu- ry, niemniej sama literatura jest nie tyle sprawą historii literatury, ile raczej sprawą narodową. Franz Kafka, Dzienniki, 25 XII 1911 WSTĘP Literatura estońska jest jedną z najmłodszych literatur europejskich. Narodziła się wraz z twórczością Kristjana Jaaka Petersona w roku 1818 lub 18191, a oparcie w narodo- wym rządzie gwarantującym wolność słowa i, co równie ważne, subsydia materialne znalazła tylko w okresie międzywojennym i w ostatnich dwudziestu latach. Naturalnie, estońscy autorzy, podążając za sformułowaną przez Władimira Bukowskiego dewizą, „sami tworzyli, sami redagowali, sami cenzurowali, sami wydawali, sami dystrybuowali i sami odsiadywali”2 wyroki za to, co wyszło spod ich piór w okresach niepaństwo- wych. Inni emigrowali, uciekając przed władzą carską, hitlerowską, przed okrucieństwa- mi wojny i stalinowskim terrorem. Znalazło się jednak wielu takich, którzy założyli, że celem pisarza małego narodu jest nie tylko wejście do historii literatury, lecz także poświęcenie talentu dla sprawy narodowej. Jeden z nich powiedział nawet, że gdyby uciekł, „zostałby lektorem marginalnego języka, może wykładowcą na podrzędnym uniwersytecie”3, a „bycie pisarzem i tworzenie w języku obcym – to byłoby moralnie nie do zaakceptowania”4. Ta brzemienna w skutki decyzja stała się podwaliną i determinantą całej przyszłej twórczości autora tych słów – Jaana Krossa. Wybór Jaana Krossa i jego prozy jako przedmiotu analizy wymaga kilku słów wyjaś- nienia. Urodzony w 1920 i zmarły w 2007 roku autor stał się w świadomości Estończyków i zainteresowanych ich kulturą obcokrajowców reprezentantem tego, co w historii i do- konaniach jego ojczyzny jest najistotniejsze. Biografi a Krossa, wywodzącego się z inte- ligenckiej rodziny zamieszkującej nadmorską dzielnicę Tallina Kalamaja5, jest miniaturą 1 К. Ристикиви, Очерки по истории эстонской литературы, tłum. В. Прохорова, А. Тоотс, Таллинн 1997, s. 17. 2 Tę najbardziej znaną defi nicję wydawnictwa podziemnego (ros. самиздат) podaje Władimir Bukows- ki. В. Буковский, И возвращается ветер…, New York 1978, s. 126. Wszystkie tłumaczenia utworów obcojęzycznych są tłumaczeniami własnymi, jeśli nie zaznaczono inaczej. 3 T. Zubiński, Jaan Kross – bliski nieznajomy, „Akcent” 2001, nr 4, s. 96. 4 J. Kross, E.