View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by University of Groningen University of Groningen Cornelis Petrus Tiele en de Godsdienstwetenschap Molendijk, Arie Published in: Geloof en Onderzoek. Uit het leven en werk van C.P. Tiele (1830-1902) IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2002 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Molendijk, A. (2002). Cornelis Petrus Tiele en de Godsdienstwetenschap. In E. H. Cossee, & H. D. Tjalsma (editors), Geloof en Onderzoek. Uit het leven en werk van C.P. Tiele (1830-1902) (145 redactie, blz. 23- 41). s.n.. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 12-11-2019 CORNELIS PETRUS TIELE EN DE GODSDIENSTWETENSCHAP [E.H. Cossee & H.D. Tjalsma, red., Geloof en Onderzoek. Uit het leven en werk van C.P. Tiele (1830-1902) (Stichting Historische Publicaties Roterodamum, 145), Rotterdam 2002, pp. 23-41] Arie L. Molendijk, Rijksuniversiteit Groningen I. Leven en werk 1 Op 11 januari 1902 is de godsdienstwetenschapper, theoloog en letterkundige Cornelis Petrus Tiele (1830-1902) overleden. Drie dagen later werd hij begraven. Een krant van die dag geeft de volgende beschrijving: "Groot was de belangstelling, welke hedenmiddag betoond werd bij de ter-aarde-bestelling van het stoffelijk overschot van wijlen prof. dr. C.P. Tiele, op de begraafplaats aan de Groenesteeg, waar de lijkstaatsie omstreeks kwartier voor éénen aankwam. Die stoet bestond uit den rouwwagen, behangen met prachtige kransen, waaronder vooral de aandacht trok één met arons-kelken, seringen en blauwe hyacinten; terwijl een menigte andere kransen in een open rijtuig daarachter deel uitmaakte van den stoet, waartoe ook acht volgrijtuigen behoorden. Overal waar de stoet passeerde, stond een rij van belangstellenden geschaard. Tot 1 In deze bijdrage maak ik gebruik van een inleiding die ik geschreven heb voor de catalogus van een tentoonstelling over Tiele in de Leidse UB: Molendijk, "Cornelis Petrus Tiele. Godsdienstwetenschapper, theoloog, letterkundige", in Anton van der Lem (ed.), Religie in de academische arena. Leven en werk van C.P. Tiele (1830-1902) . Catalogus bij een tentoonstelling in de Leidse Universiteitsbibliotheek van 11 januari tot 24 februari 2002, samengesteld door Hans van de Breevaart, Gerard Wiegers en Arie L. Molendijk (Leiden 2002), 7- 22. Voor een overzicht van de nalatenschap van Tiele zie ook: Molendijk, "The Heritage of C.P. Tiele", in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 80 (2000) 78-114. In deze bijdrage concentreer ik mij op de periode van 1873 tot 1902, toen Tiele als hoogleraar te Leiden werkzaam was. De bijdrage van Eric Cossee in deze bundel gaat nader op de periode daarvoor in. 1 degenen, die den stoet op den doodenakker opwachtten, behoorden o.a. de Senaat, hoogleraren, het Collegium, de theologische faculteit, leerlingen ..., de burgermeester als curator der universiteit, vertegenwoordigers der Koninklijke Academie van Wetenschappen, de commissie tot de zaken van de Remonstrantsche Broederschap, predikanten [en] afgevaardigden van de Remonstrantsche gemeenten, ... en verder tal van vrienden en vriendinnen". 2 Er was bepaald dat bij het graf slechts twee personen het woord zouden voeren: de rector van de Leidse universiteit en de voorzitter van de Remonstrantse Broederschap. Tiele was een geboren Leidenaar en een toegewijd remonstrant. Deze kerk had hij gedurende een groot deel van zijn leven gediend, eerst als predikant en vanaf 1873 als kerkelijk hoogleraar. Daarnaast was hij de gevierde godsdienstwetenschapper, die het vak in Nederland op de kaart had gezet en vanaf 1877 de eerste Nederlandse leerstoel voor godsdienstgeschiedenis bekleedde. Tiele bekleedde dus lange tijd twee ordinariaten. Dat Tiele begraven werd, kwam voor sommigen als een verrassing. Gedurende zijn leven had Tiele de Vereeniging voor Lijkverbranding ondersteund en zelfs de openingstoespraak op de vergaderingen van 1878 en 1887 gehouden. De vereniging had een zware strijd te voeren (in de begintijd konden crematies alleen buiten Nederland, bijvoorbeeld in Hamburg, plaatsvinden), en het overlijdensbericht sprak dan ook enigszins verbaasd van "vroeger een warm strijder [voor lijkverbranding]".3 Tiele had naar zijn eigen zeggen een diepgewortelde afkeer van begraven. Zijn bezwaren waren van hygiënische en estetische aard. Hij verwees met afschuw naar het "feestmaal der 2 Dit niet ondertekende krantenknipsel met als bovenschrift "De uitvaart van prof. dr. C.P. Tiele" heb ik tot nu toe niet nader kunnen identificeren; vgl. An., "De begrafenis", in Uit de Remonstrantsche Broederschap 13 (1902) 141-144. 3 Berichten en Mededeelingen der Vereeniging voor Lijkverbranding 26 (1902) 41. 2 wormen, die het halfverteerde lichaam bedekken". 4 Hier komt een belangrijke aspect van Tiele naar voren. Hij was een esteet - in meerdere opzichten. Tijdgenoten roemden Tiele's artisticiteit, zijn retorische talent en verzorgde stijl, die vandaag de dag wat ouderwets aandoen. Die verzorgheid zien we ook terug in zijn verschijning. Hij had een tamelijk jong uiterlijk. In één van de necrologieën heet het: "Tiele was een kunstenaar in alles. Dat verried al aanstonds zijn uitwendige verschijning. Hij leek het beeld der eeuwige jeugd: merkwaardig fijn besneden van gelaat en slank en welgevormd tot in zijn twee-en-zeventigste jaar. Het was nog zoo heel lang niet geleden, dat een tramconducteur, dien hij verzocht had stil te houden voor 'de societeit', het voertuig tot staan bracht voor de trappen van Minerva. Welnu: met het maatgevoel van den 'artiste' wist Tiele tot het eind die voorrechten te doen uitkomen in keurigen zwier van snit en tint der kleeding, die echter nooit de grenslijn overschreed tusschen den 'gentleman' en den fat". 5 Foto's uit die tijd tonen een elegant geklede man, die een zeker air van tevredenheid lijkt uit te stralen. Tot op hoge leeftijd kon men hem te paard zien in de straten van Leiden. Tiele hield ook van gezelligheid en goede conversatie. Anderzijds moet hij een tamelijk gesloten man geweest zijn, die niet snel iets over zichzelf los liet. "Dat hij fijngevoelig was, ja overgevoelig, bleek soms duidelijk". Tiele hechtte sterk aan goede vormen en bewaarde daarmee ook de nodige afstand. Hij vertelde graag anecdotes, zonder malicieus te zijn. Vele waardeerden deze gepolijste manieren, maar in het memoriam geschreven door zijn collega P.D. Chantepie de la Saussaye proeft men toch dat deze de nodige 4 Berichten en Mededeelingen der Vereeniging voor Lijkverbranding 3 (1878) 12-18, in het bijzonder 15; vgl. 12 (1887) 83-84. 5 W. van der Vlugt, "† C.P. Tiele (1830-1902)", in De Nieuwe Courant , Maandag 13.1.1902, Nr. 2 ("Avondblad"). 3 warmte en spontaniteit miste. "Niet alleen op den kansel, ook bij een redevoering, zelfs in de gewone omgang was hij [Tiele] de begaafde spreker, die een afkeer had van al wat los, slordig, vooral ook van al wat triviaal was, die nooit in huisgewaad zich vertoonde, altijd den schonen vorm, de gekuischte uitdrukking vond. Zoo kon hij behagen, zelfs boeien, nooit meeslepen; wat hij mededeelde waren vruchten van lectuur, nadenken, ook wel luim, geen uitingen onweerstaanbaar opgeweld uit de diepte van het gemoed". 6 Tiele had ook literaire aspiraties. Zo heeft hij een roman en een poezie- bundel gepubliceerd. 7 Samen met zijn collega predikant P.A. de Génestet (1829- 1861) gaf hij de Christelijke Volks-Almanak uit (1855-1862). 8 Na de dood van zijn vriend verzorgde hij de uitgave van diens verzamelde poëzie, voorafgegaan door een lange inleiding. 9 Verschillende van zijn religieuze liederen werden opgenomen in het liedboek van de Nederlandsche Protestantenbond, een vereniging van vrijzinnige protestanten. Dit liedboek werd ook binnen de Remonstrantse Broederschap gebruikt. 10 Hij was niet alleen een dichter en 6 P.D. Chantepie de la Saussaye, "Cornelis Petrus Tiele", in Jaarboek van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen (1902) 125-154; herdrukt in id., Portretten en Kritieken (Haarlem 1909), 82-120, in het bijzonder 88-90. 7 [onder het pseudoniem dr. Pronius], Augustus Berneman en de zijnen (Haarlem 1853); Tiele, Gedichten (Haarlem 1863); de tweede, herziene editie verscheen in 1874. 8 NNBW II: 466-467. Een korte lijst met afkortingen is aan het einde van deze bijdrage opgenomen. De Génestets brieven aan Tiele zijn te vinden in De Génestet, De nagelaten brieven van P.A. de Génestet 1829-1861 , ed. C.M. Ver- kroost (Delft 1976). 9 De Génestet, De Dichtwerken , ed. C.P. Tiele (Amsterdam 1869) -meerdere malen herdrukt. Er bestaan ook een Duitse en een Latijnse vertaling van een aantal van De Génestets gedichten: De Génestet, Der Sankt Nicolaus-Abend und andere Gedichte , zweite sehr vermehrte mit einer Einleitung von [C.P.] Tiele versehene Auflage, den holländischen Originalen nachgebildet von J.R. Hanne (Halle 1890); Genestetiana sive Petri de Genestet poetae Neerlandici Carmina selecta Latine vertit J.J. Hartman (Lugduni Batavorum 1901). 10 Vgl. Liederenbundel ten dienste van de Remonstrantsche Broederschap , Amsterdam, J. Brandt, s.a. [1943], liederen 33 & 173 (door Tiele). 4 schrijver, maar ook wat we tegenwoordig een essayist of criticus zouden noemen. Hij schreef zeker in zijn periode als predikant (1853-1873) regelmatig over literaire onderwerpen.