Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej Zakład Literatury Romantyzmu Poezja i wojna. Twórczość poetów-żołnierzy lat 1805-1835 (między Legionami a powstaniem listopadowym) mgr Łukasz Słaby Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem dr. hab. Jerzego Borowczyka Poznań 2015 1 Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 4 Część I. Poeci-żołnierze w epoce napoleońskiej ...................................................... 14 Prolog. 1795 i Treny na upadek Polski Józefa Morelowskiego ........................................... 14 Rozdział 1. Gorycz i patos wojny w Wierszu do legiów Polskich i Grenadierze-filozofie Cypriana Godebskiego ........................................................................................................... 26 O cudzą sprawę .................................................................................................................... 26 Upominek Litości ................................................................................................................. 39 Rozdział 2. Pokolenie ideałów 1812 roku. O Andrzeju Brodzińskim i Wincentym Reklewskim ............................................................................................................................. 50 1812 ...................................................................................................................................... 50 Dumy wojownika .................................................................................................................. 55 Przed ostatnią wojną – 1811 Pienia wiejskie ....................................................................... 65 Zapowiedź zapaleńców ........................................................................................................ 73 Część II. Kazimierz Brodziński .................................................................................... 78 Rozdział 1. Doświadczenie wojenne i pisarskie początki (Dziennik wojskowy; wczesne wiersze) .................................................................................................................................... 78 Brodziński: Poeta-Żołnierz. Zamiast wprowadzenia ........................................................... 78 Moskwa ................................................................................................................................ 80 Utrata bliskich ...................................................................................................................... 87 Doświadczenie patriotyczne ................................................................................................. 89 Codzienność wojenna ........................................................................................................... 97 Rozdział 2. Warszawska stabilizacja. Czasy Królestwa Kongresowego ......................... 101 Ubroczony krwawą szatą ................................................................................................... 101 Stabilizacja? ....................................................................................................................... 113 Rozdział 3. „Ogień, o którym mówię, jest narodowość”. Wobec powstania listopadowego ........................................................................................................................ 121 Starzy i Młodzi ................................................................................................................... 121 Skazani na piekło ............................................................................................................... 127 Część III. Dwa różne typy poezji powstania listopadowego – Stefan Garczyński, Wincenty Pol ............................................................................................ 143 Rozdział 1. Stefan Garczyński – żołnierz Jazdy Poznańskiej .......................................... 143 Noc żołnierza ...................................................................................................................... 143 Wojenny cykl - epopeja „szarego żołnierza”? ................................................................... 157 Rozdział 2. „Dość wam, żem ja z krwi ochrzczony”. Wokół Pieśni Janusza Wincentego Pola ........................................................................................................................................ 167 2 Szczęśliwy Żołnierz? .......................................................................................................... 167 Janusz ................................................................................................................................. 172 Wrogowie? ......................................................................................................................... 176 Religia i Litwa .................................................................................................................... 181 Epilog. Palimpsest rycersko-romantyczny Wincentego Pola. O poemacie Mohort ....... 187 Romantyczna summa .......................................................................................................... 187 Za Autorytetem (Artes vivendi – Artes moriendi) .............................................................. 196 Zakończenie ....................................................................................................................... 203 Bibliografia ....................................................................................................... 216 3 Wstęp Celem mojej rozprawy jest spojrzenie na intrygujący i ciągle słabo rozpoznany nurt polskiej poezji pierwszego trzydziestolecia XIX wieku. Typ twórczości literackiej związany z polskim wysiłkiem zbrojnym lat 1805-1835 wyznacza temat moich rozważań. Interesują mnie relacje jakie zachodzą między poezją a wojną. Chcę je prześledzić na przykładzie wybranych poetów, którzy brali bezpośredni udział w działaniach zbrojnych na początku XIX wieku. Ich twórczość wydaje się interesująca, gdy bierze się pod uwagę odbywającą się wówczas rewolucję w myśleniu Europejczyków. Chodzi mi przede wszystkim o dokonujący się wówczas przełom romantyczny. Jego podłożem historycznym były rewolucja francuska, epoka napoleońska i wysiłki restauracyjne. Dla Rzeczpospolitej ten burzliwy okres zbiegł się z utratą państwa i podjęciem militarnych oraz kulturalno-cywilizacyjnych prób odzyskania niepodległości. Spotkanie poezji i wojny rzuca nowe światło na historię polskiej kultury w początkach XIX wieku. Przede wszystkim stworzyło specyficznie polski model poety-żołnierza. Przez poezję żołnierską rozumiem twórczość liryczną uczestników działań zbrojnych od końca XVIII wieku (Legiony polskie) po powstanie listopadowe. Było ich niemało. Stąd konieczność selekcji. O jej zasadach napiszę dalej. Główny tok wywodu ma obejmować twórczość wybranych poetów powstałą między rokiem 1805 (Cyprian Godebski opublikował wówczas Wiersz do legiów polskich) a rokiem 1835 (Wincenty Pol wydał ukończone dwa lata wcześniej Pieśni Janusza). Tło historyczne stanowią: udział Polaków w Legionach, doświadczenia kampanii napoleońskich Księstwa Warszawskiego, powstanie listopadowe i jego skutki. Dzieje polskiej poezji żołnierskiej zaczynają się jeszcze przed Godebskim i doświadczeniem legionów. Mam na myśli tradycję poezji barskiej, kiedy to działaniom zbrojnym towarzyszyła twórczość poetycka. Bardzo często były to druki ulotne, w których najczęściej pojawiała się tematyka religijno-patriotyczna. Zachowało się sporo tekstów z tamtego czasu. Świadczą one o „pisarskim odruchu” szlachty polskiej w momencie zagrożenia. Ten gest stał się czymś codziennym dla następnych pokoleń świadomych narodowo i politycznie wyrobionych oraz zaangażowanych Polaków, którzy także w twórczości literackiej manifestowali swoje zaangażowanie w sprawy ojczyzny. Wielu badaczy literatury w XX wieku próbowało przyglądać się twórczości poetów biorących czynny udział w wymienionych już walkach, poetów-żołnierzy. W pierwszej 4 kolejności chcę wymienić Ryszarda Przybylskiego, który w książce Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, poświęcił cały rozdział Cyprianowi Godebskiemu1. Dla badacza celem było wskazanie na istotę wpływów antycznych – zarówno na poziomie poetyki, jak i idei. Godebski-Cyncynat jest przedstawiany jako jeden z pierwszych ratowników polskości. Opinia Przybylskiego jest ważnym punktem wyjścia pierwszej części moich rozważań. Nie można zapomnieć o książkach z serii „Biblioteka Romantyczna”: Łucji Ginkowej2, Marii Janion3 i Andrzeja Kijowskiego4. Kijowski próbuje zrozumieć fenomen popularności Kościuszki i Poniatowskiego. Kapitalnie potrafi uchwycić powtarzalność problemów Polaków w wieku XIX i potrzebę odnalezienia bohatera, który będzie potrafił odwrócić złą kartę historyczną. Janion zauważa mechanizmy reagowania Polaków na historyczne zagrożenia. W antologii Ginkowej widać to, co powtarzalne, tkwiące głęboko na poziomie warstwy językowej i toposów. Rozprawy z serii romantycznej pozwalają szeroko spojrzeć na przemiany ideowe i mentalne społeczeństwa polskiego w przełomowych momentach dziejowych związanych zazwyczaj z działaniami insurekcyjnymi bądź wojennymi. Stanowią one zachętę do dalszych badań, spojrzenia na zjawisko z nieco innej perspektywy. Na czym miałaby ona polegać? Otóż interesują mnie relacje, jakie zachodzą między poezją i wojną. Nie chodzi o, oderwane od konkretnych doświadczeń, rozważania nad abstrakcyjnymi pojęciami,