POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII PRACE GEOGRAFICZNE NR 23 KRYSTYNA BAL1ŃSKA-WUTTKE GEOMORFOLOGIA OBSZARU MIĘDZY SKIERNIEWICAMI A RAWĄ MAZOWIECKĄ WARSZAWA 1960 WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIAi. NAUK INSTYTUT GEOGRAFII PRACE GEOGRAFICZNE Nr 23 http://rcin.org.pl ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ТРУДЫ № 23 КРЫСТЫНА БАЛИНЬСКА-ВУТТКЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯ ТЕРРИТОРИИ РАСПОЛОЖЕННОЙ МЕЖДУ СКЕРНЕВИЦАМИ И РАВОЙ МАЗОВЕЦКОЙ (ЦЕНТРАЛЬНАЯ ПОЛША) TRAVAUX GÉOGRAPHIQUES No 23 KRYSTYNA BALIŃSKA-WUTTKE GÉOMORPHOLOGIE DE LA RÉGION ENTRE SKIERNIEWICE ET RAWA MAZOWIECKA (POLOGNE CENTRALE) http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII PRACE GEOGRAFICZNE Nr 23 KRYSTYNA BALUSlSKA-WUTTKE GEOMORFOLOGIA OBSZARU- MIĘDZY SKIERNIEWICAMI A RAWĄ MAZOWIECKĄ WARSZAWA 1960 WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE http://rcin.org.pl Komitet Redakcyjny Przewodniczący: S. LESZCZYCKI Członkowie: R. GALON, M. KLIMASZEWSKI, J. KOSTROWICKI, B. OLSZEWICZ, A. WRZOSEK Sekretarz redakcji: J. WŁODEK-SANOJCOWA Rada redakcyjna J. BARBAG, J. CZYŻEWSKI, J. DYLIK, K. DZIEWOŃSKI, R. GALON, M. KLIMA- SZEWSKI, J. KONDRACKI, J. KOSTROWICKI, S. LESZCZYCKI, M. MALICKI, B. OLSZEWICZ, J. WĄSOWICZ, M. KIELCZEWSKA-ZALESKA, A. ZIERHOFFER Ryciny i tablice rysowali W. Raczyński i K. Balińska-Wuttke Redaktor Wydawnictwa: mgr Danuta Gościeta-Pacholczyk Redaktor techniczny: J. Twierdziański Korektor: A. Bieńkowska WYDAWNICTWA GEOLOGICZNE — WARSZAWA 1960 Wyd. I. Nakład 8904 110 egz. Ark. druk. 7+6 zał. Ark. wyd.: tekstu 14,5, zał. 6. Oddano do składania 23. IV. 1960 r. Podpisano do druku 21. IX. 1960 r. Druk ukończono IX. 1960 r. Papier druk. sat. III kl. BI, 80 g. Cena 43,50 zł. Grudziądzkie Zakłady Graficzne — Grudziądz, PI. Wolności 5. Zam. 1376-Kz-17 http://rcin.org.pl ERRATA Wiersz Str. Jest Powinno być od góry od dołu 10 17 — Turbowic Turobowic 12 3 — obniżenie obniżanie 14 17 — szkicu analitycz- szkicu analitycz- nym nym (tabl. III) 26 i 48 tabele linie podziału Ho- jak na tabelach 1 locen Ocieplanie i 4 38 — — Ryc. 16 na str. 39 jako Ryc. 17 39 — — Ryc. 17 na str. 38 jako Ryc. 16 50 7 — dopływami Pilicy dopływami Pilicy (ryc. 21) (ryc. 22) 50 — 16 (ryc. 22) (ryc. 21) K. Balińska-Wuttke — Geomorfologia http://rcin.org.plobszaru między Skierniewicami a Rawą Mazowiecką. SPIS TREŚCI Wstęp 7 Zarys dotychczasowych badań 7 Przedczwartorzędowa powierzchnia terenu 9 Historia terenu w czwartorzędzie, do czasu ustępowania zlodowacenia środ- kowopolskiego 10 Współczesne regiony morfologiczne • 12 Podstawy podziału na regiony 12 Moreny żelechlińskie 14 Wzgórza koło Żelechlinka -16 Wzgórza między Sabinowem a Branikiem 17 Wzgórza na zachód od wsi Gutkowice 18 Wyżyna rawska 24 Wschodnia część wyżyny rawskiej 25 Oz koło wsi Złota i kemy między Złotą a Głuchowem ... 29 Formy dolinne 34 Zachodnia część wyżyny rawskiej 35 Krawędź północna wyżyny rawskiej 39 Wyżyna mszczonowska (część zachodnia) 40 Wyżyna falista między Jeruzalem a Korabiewicami .... 41 Wzgórza morenowe i ozowe . 42 Krawędź północna wyżyny mszczonowskiej 43 Zjawiska peryglacjalne 44 Poziom skierniewicki .... 45 Wielkie stożki napływowe 40 Dolina Skierniewki 49 Profil podłużny doliny 49 Tarasy w dolinie Skierniewki 50 Rozwój doliny Łupi—Skierniewki 52 Dolina Rawki 55 Profil podłużny doliny 55 Tarasy w dolinie Rawki 58 Rozwój doliny Rawki -67 Analiza ukształtowania terenu w czasie ustępowania zlodowacenia środko- wopolskiego 74 Rozwój stosunków geomorfologicznych po ustąpieniu zlodowacenia środko- wopolskiego ....'. 83 Nawiązanie do sąsiednich regionów 85 Literatura 88 Резюме 94 Résumé 103 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl WSTĘP Obszar między Skierniewicami a Rawą Mazowiecką leży w dorzeczu górnej Rawki i Skierniewki, które są prawobocznym.i dopływami Bzury. Zajmuje około 1000 km2. Geomorfologią tego obszaru zajęłam się z okazji wykonywania szczegółowego zdjęcia geologicznego dla Instytutu Geolo- gicznego. Studium geomorfologiczne stało się odrębną pracą, samodzielną całością, która obrazuje rozwój rzeźby terenu w czwartorzędzie. Mapa geomorfologiczna jest wyrazem graficznym obserwacji tere- nowych. Szkic analityczny do mapy geomorfologicznej ma wyjaśnić genezę zespołu form powstałych w czasie ustępowania zlodowacenia środ- kowopolskiego. Praca powstawała w latach od 1950 do 1957. Inicjatorem jej i patronem był prof. dr S. Z. Różycki, któremu wyrażam podziękowanie za trud kierowania pracą, umiejętność podsuwania metod badawczych i wdro- żenie do wnikliwej i ostrożnej analizy procesów geomorfologicznych. Prace kameralne wykonywałam w Zakładzie Geologii Czwartorzędu UW przy poparciu finansowym tegoż Zakładu, częściowo Instytutu Geolo- gicznego na marginesie prac geologicznych, jeden sezon badań tereno- wych finansowany był przez Muzeum Ziemi, dzięki życzliwemu poparciu prof. dr A. Halickiej. Wiele cennego czasu nie szczędząc uwag i twórczej krytyki poświęcili mi profesorowie: W. Pożaryski, B. Halicki, E. Riihle oraz J. Gołąb, za co jestem im szczerze zobowiązana. Jestem wdzięczna doc. dr K. Pożaryskiej i mgr W. Różyckiej za ich pomoc i podnietę do pracy. Grupie studentów, którzy w tym okresie pracowali ze mną w terenie okazując młodzieńczy zapał i naukowe zainteresowanie dziękuję ser- decznie. ZARYS DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ W pracy S. Lencewicza [60] znaleźć można kilka uwag dotyczą- cych terenu powyżej zlokalizowanego. Jest on częścią dorzecza Bzury wiążącą się w zagadnieniach geomorfologicznych ze środkowym Powiślem. Na mapie morfologicznej środkowego Powiśla tegoż autora z lat 1922— —1927, w skali 1 :400 000 wyznaczone są „moreny czołowe" koło Żele- http://rcin.org.pl -8 Krystyna Balińska-Wuttke chlinka (Bukowiec), „żwirowiska" na północny zachód od Rawy Ma- zowieckiej i koło Rylska (na SE od Rawy Mazowieckiej), „krawędzie wyżyn dyluwialnych" ciągnące się po obu stronach środkowego odcinka Rawki (od Rawy Mazowieckiej ku północy po Zazdrość), odchylające się na zachód i przecięte przez Slkierniewkę pod Strobo wem, na wschód od Rawki odchylone ku północo-wschodowi i przecięte przez rzeczki okolic Mszczonowa. Wzdłuż środkowego odcinka Rawki wyznaczona jest krawędź jednego tarasu, który na północ od Kamiona i Wycześniaka przestaje towarzyszyć rzece, a staje się niemal równoległy do „krawędzi wyżyny dyluwialnej" podkreślając w ten sposób obecność płaskiej powierzchni poziomu skier- niewickiego, na północ od wyżyny rawskiej. W ten sposób zostały połączone w zespoły formy terenu różnej genezy. Przyczynki do stratygrafii czwartorzędu okolic Rawy Mazowieckiej i Tomaszowa Mazowieckiego dały następujące prace: E. Passen- dorfera, który publikuje w latach 1924—1927 opisy interglacjałów w Sulejowie nad Pilicą, w Barkowicach Mokrych i Ołszewicach [69, 86], S. Doktorowicz-IIrebnickiego [10], który lokalizuje i opisuje wiercenia w poszukiwaniu węgla brunatnego koło Rogowa w latach 1031—1935, oraz J. Samsonowicza [118] i J. Lewińskiego (notatki archiwalne), którzy opisują wiercenia w Rawie Mazowieckiej, Wilkowicach, Modle. W latach 1937—1938 pracował nad górną Rawką W. Mizeria. Materiały tej pracy zaginęły w czasie wojny. Dużo miejsca w swych pracach poświęca obszarowi zajętemu przez tzw. stadium Warty P. Woldstedt [138, 139]. Stara się on wyróżnić genetyczne zespoły krajobrazowe obszarów położonych także między Bzurą a Pilicą, czemu daje wyraz w treści mapy Geologisch-morpholo- gische Übersichtskarte 1:1 500 000. Cały obszar według P. Wold- stedt a objęty jest przez zlodowacenia Saali i Elstery. Stadium Warty wyznaczone jest przez moreny czołowe nad górną Rawką. Ciągną się one od Koluszek do Żelechlinka i dalej ku południowemu wschodowi, następnie przecinają Pilicę i zdążają ku północo-wschodowi do Nowego Miasta. Na północ od linii równoleżnikowej koło Rawy Mazowieckiej znajduje się „wyżyna dyluwialna". Przechodzi ona w „wyżynę poroz- cinaną rynnami" na północ od Skierniewic, aż po Łowicz. W tym ujęciu i zgeneralizowaniu zachowana jest pasowość stref morfologicznych, ale nie zawsze można się zgodzić z zasięgiem poszczególnych jednostek kraj- obrazowych. Przede wszystkim zatraciła się północna krawędź wyżyny, wyraźna w hipsometrii mapy i w terenie, a przebiegająca na południe od Skierniewic. Nie jasne jest też pojęcie „wyżyny dyluwialnej z ryn- nami". http://rcin.org.pl Przedczwartorzędowa powierzchnia terenu 9 W latach powojennych teren opisywany został objęty kartowaniem geologicznym Instytutu Geologicznego. W ramach tych prac powstała przeglądowa mapa geologiczna 1 : 300 000 arkusz Łódź zestawiona przez J. Dylika i I. Jurkiewiczową, W materiałach archiwum Instytutu Geologicznego znajdują się mapy kartowane przez E. R uh lego oraz opisy wierceń lokalizowanych na tym terenie przez K. Balińską-Wuttke do wykonywanego przez nią szczególowego zdjęcia geologicznego arkuszy Skierniewice i Tomaszów Mazowiecki. J. D y 1 i k i jego szkoła znajdują na tym terenie wiele interesującego materiału dla badań peryglacjalnych [11, 13, 15]. PRZEDCZWARTORZĘDOWA POWIERZCHNIA TERENU Kierunki zaznaczające się w morfologii z końcem trzeciorzędu ustalał wał pomorsko-kujawski przebiegający z południo-wschodu ku północo- zachodowi przez całę niemal powierzchnię opisywanego terenu. Część osiowa antykliny wysokości około 130 m n. p. m. przebiega mię- dzy Bylinami (8 km na SW od Rawy Mazowieckiej), Głuchowem a Modłą. Zbudowana jest z pięter jury środkowej. Skrzydło północno-wschodnie antykliny zbudowane z pięter jury górnej obniża się ku wschodowi i za- nurza pod utwory kredy na linii Żychlin—Skierniewice—Nowe Miasto. Skrzydło południowo-zachodnie obniża się ku zachodowi, osiągając znane koło Rogowa minimum wysokości 77 m n. p. m. Od osi antykliny ku wschodowi, analogicznie