250 lat od erygowania kościoła pw. Świętego Wawrzyńca w Żółkiewce Andrzej Wac-Włodarczyk 250 lat od erygowania kościoła pw. Świętego Wawrzyńca w Żółkiewce Pamięci moich Przodków Żółkiewka 2020 Wydawca Regionalne Towarzystwo Przyjaciół Żółkiewki ul. Krótka 3, 22-335 Żółkiewka tel. 84 683 17 28 www.towzolkiewka.wixsite.com/rtpz www.oks-zolkiewka.pl Redakcja i korekta Teresa Dunin Projekt okładki Mikołaj Malarczyk Autorzy fotografii Łukasz Majkut, Anna Podgórska, Andrzej Wac-Włodarczyk Wydanie pierwsze Nakład 500 egzemplarzy © Copyright by Andrzej Wac-Włodarczyk, 2020 Skład i łamanie Wydawnictwo „Morpol” s.c. M. Malarczyk, A. Wyka-Malarczyk Zemborzyce Wojciechowskie 100A, 20-515 Lublin Druk i oprawa Drukarnia „Tekst” E. Zonik i wspólnicy s.j. ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin EGZEMPLARZ BEZPŁATNY Spis treści Spis treści Wstęp ..............................................................7 Zarys historii Żółkiewki i jej parafii ...................................11 Historia Żółkiewki ..............................................11 Parafia i jej dobrodzieje na przestrzeni wieków.........................24 Kościół pw. Świętego Wawrzyńca......................................55 Patron parafii ...................................................55 Lokalizacje innych parafii pw. św. Wawrzyńca ....................55 Architektura obiektu i otoczenia ....................................56 Dzwonnica ................................................58 Otoczenie kościoła ..........................................60 Bryła świątyni ..............................................61 Opis architektury wnętrza ....................................65 Główne cechy architektury barokowej ...........................68 Cmentarz parafialny i kaplice..................................69 Freski świątyni i ich twórca .......................................76 Sklepienie prezbiterium .......................................78 Ściany boczne prezbiterium....................................80 Sklepienie nawy.............................................85 Ściany boczne nawy .........................................90 Inskrypcje w zakrystii zachodniej...............................97 Gabriel Sławiński – malarz fresków żółkiewskiego kościoła ..........99 Wystrój wnętrza świątyni ........................................101 Elementy wyposażenia i dekoracji ołtarza głównego ...............103 Wystrój prezbiterium........................................106 Wyposażenie nawy .........................................108 Organy kościelne...........................................113 Zakrystia wschodnia ........................................115 Inne zabytki ruchome kościoła ................................115 Remonty oraz konserwacja fresków i świątyni ........................117 2 5 2 Spis treści Ważniejsze daty związane z Żółkiewką (do 1938 roku)...................121 Dane administracyjne i demograficzne Żółkiewki i jej gminy .............123 Ziemia chełmska . .123 Administracja państwowa ........................................127 Kalendarium administracyjnej przynależności Żółkiewki od 1807 roku ....129 Lista osób sprawujących władzę miejską i gminną w latach 1773–2019 ....130 Dane demograficzne ............................................134 Dane administracyjne i demograficzne rzymskokatolickiej parafii w Żółkiewce ......................................................137 Przynależność administracyjna i terytorium parafii ....................137 Liczba wiernych w całej parafii Żółkiewka w latach 1803–2015 ..........139 Księża proboszczowie............................................141 Księża wikariusze...............................................143 Kapłani pochodzący z parafii Żółkiewka ............................146 Siostry zakonne pochodzące z parafii Żółkiewka ......................147 Organiści . .147 Kościelni . .148 Metropolia lubelska . .148 Zakończenie ......................................................149 O autorze.........................................................151 Bibliografia . .154 Spis fotografii .....................................................162 Aneks – Słownik wybranych pojęć architektoniczno-malarskich i sprzętu liturgicznego ......................................................165 2 6 2 Wstęp Wstęp Głównym inspiratorem tego opracowania jest Pani Anna Podgórska, dyrek- tor Ośrodka Kultury Samorządowej w Żółkiewce, która kilkakrotnie zwracała się do mnie z prośbą o przypomnienie przypadającego w tym roku jubileuszu 250-lecia erygowania naszego kościoła pw. Świętego Wawrzyńca. Początkowo miała to być krótka broszurka uwzględniająca potrzebę zachowania wartości kulturowych odzwierciedlających dziedzictwo miejscowej architektury i malarstwa sakralnego. Fakt doczekania pięknego jubileuszu świątyni oraz świadomość ulegania wspomnianych wartości przemożnemu procesowi globalizacji przy- śpieszyły moją pozytywną reakcję na prośbę. Z drugiej strony mam świado- mość swojej nieprofesjonalności i braku wykształcenia w tematyce określonej zakresem tej pracy. Jednak wielkie przywiązanie i emocjonalny stosunek do miejsca urodzenia, do mojej małej ojczyzny, nierozerwalnie związanej z tym kościołem, zwyciężyły. Nie mogę i nie chcę zapomnieć pierwszych czternastu lat życia spędzonych tutaj – tu bowiem mieszkałem, a również kilkudziesięciu dalszych lat, aż do dnia dzisiejszego – jako że wiele razy odwiedzałem drogą mi i ukochaną Żółkiewkę. Bo jak można nie pamiętać najbliższych, którzy mnie wychowywali, sąsiadów, koleżanek i kolegów ze szkoły. Czasami, i coraz częściej, będąc gdzieś daleko w świecie, wyobrażam sobie wnętrze zamkniętej bryły naszego pięknego i drogiego mi kościoła. Jak w kalejdoskopie przesuwają się obrazy różnych epizodów albo twarzy często nieobecnych już postaci. Wracają wspomnienia. Ileż ważnych dla mnie wydarzeń miało właśnie tutaj miejsce… I chrzest udzielony przez ks. Adama Morenia przy tej pięknej, rokokowej chrzcielnicy, i lekcje religii prowadzone przez nie- zapomnianych i już nieżyjących kapłanów: Jana Orła, Mariana Lisa, Edwarda Kaszaka, Jerzego Jabłońskiego. Pamiętam również ks. Michała Drabarka, o którym słuch zaginął, a pozostał jedynie związany z jego obecnością kościół polskokatolicki w Żółkiewce. Ks. Lis zginął tragicznie w wypadku drogowym jako motocyklista, został pochowany w swojej rodzinnej Wąwolnicy. Ks. Kaszak zmarł dwa lata temu w parafii Matki Bożej Częstochowskiej w Sterling Heights w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie spędził jako duszpasterz końcowe lata 2 7 2 Wstęp Rodzinny dom autora w Żółkiewce, lata sześćdziesiąte XX wieku życia. Do ostatnich dni miałem kontakt ze zmarłym 25 września 2018 roku w Domu Księży w Lublinie przy ul. Bernardyńskiej ks. Jerzym Jabłońskim, pochowanym na cmentarzu w Wilkołazie koło Kraśnika. Od blisko 10 lat spotykam się z ks. infułatem Grzegorzem Pawłowskim, duszpasterzem Polonii izraelskiej w Tel-Aviv-Yafo. Odwiedza nas każdego roku w Lublinie (czasami też w Żółkiewce), gdzie jako honorowy obywatel tego miasta promuje swoje kolejne tomy charakterystycznej dla siebie poezji. Jego pierwszą parafią, w której pracował jako wikariusz, była Żółkiewka. Byłem wtedy zaangażowanym mini- strantem, który służył do mszy św. i razem z ks. Grzegorzem kopał piłkę na zorganizowanych przez Niego meczach. Nie zapomnę atmosfery z okresu nauk przed Pierwszą Komunią Świętą, a potem smaku bułki z kubkiem kakao na specjalnie ustawionych przez naszych rodziców na trawie przed kościołem stołach i pamiątkowego zdjęcia. Białą, pierwszokomunijną książeczkę i ryngraf z Matką Boską, prezenty od rodziców chrzestnych, mam do dzisiaj. Potem, w kolejnych latach, była uro- czystość bierzmowania. W tym kościele brałem ślub, tutaj był chrzest mojej córki, tutaj uczestniczyłem i nadal uczestniczę w mszach św. razem ze swoją żoną Grażyną, dziećmi – Maćkiem i Kasią, oraz wnukami: Jagodą, Alicją, 2 8 2 Wstęp Kajetanem, Marcelem i Maliną. Wreszcie tutaj odbywały się pogrzeby moich ukochanych, znanych i nieznanych mi osobiście przodków oraz znajomych spoczywających na miejscowym cmentarzu. Jak tu nie pamiętać i nie mieć emocjonalnych związków z tą Świątynią… Wiele wydarzeń religijnych, społecznych, politycznych i kulturalnych bardzo ściśle splata się ze sobą, w wyniku czego ich skutki oddziałują szeroko na cały region. Dlatego też struktura tej książki wyodrębnia dwa zasadnicze nurty – jeden dotyczący samej świątyni, jej otoczenia i parafii oraz drugi związany z historią Żółkiewki. Opisy elementów architektury i sztuki sakralnej pochodzą głównie z prac: Magdaleny Ludery [114], Władysława Smosarskiego [127], Urszuli Puławskiej [126], W. Borucha [45]. Historię i dane administracyjno- -demograficzne parafii przedstawiono, czerpiąc informacje przede wszystkim z zasobów archiwalnych oraz między innymi z opracowań Sławomira Jarockiego [93], Artura Bronisława Kowalika [108] oraz Małgorzaty Dziuban [82]. Natomiast zasadniczymi źródłami wiedzy o dziejach i ukształtowaniu samej miejscowości oraz gminy Żółkiewki były prace Bohdana Kiełbasy ([97]÷[102]), Łukasza Majkuta ([116], [117], [154]) i wiele innych wykazanych w bibliografii. Mam nadzieję, że treść opraco- wania będzie służyła mieszkańcom – i nie tylko im – w poznaniu historii naszej ziemi, że stanie się także zachętą do zgłębiania i poszerzania wiedzy o nieznanych dotychczas faktach z życia samej świątyni, parafii oraz całej gminy. Jako rodowity żółkiewianin, dumny z faktu urodzenia się wła- śnie tutaj, w opisywanej drogiej mi miejscowości, pragnę wyrazić wielką wdzięczność inicjatorom publikacji – przede wszystkim zrzeszonym w Regionalnym Towa- Autor podczas pobytu w