III KONGRES ZAGRANICZNYCH BADACZY DZIEJÓW POLSKI DAWNA RZECZPOSPOLITA: HISTORIA-DZIEDZICTWO-PAMIĘĆ 11-14.10.2017 Kraków DAWNA RZECZPOSPOLITA W EUROPIE. LOKALNA ODMIENNOŚĆ CZY EUROPEJSKI FENOMEN? THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH IN EUROPE: LOCAL DISTINCTION OR EUROPEAN PHENOMENON? MODERATORZY /CHAIRS: Marian Wolski i Patrice Dabrowski 14.10.2017 Aula Średnia A/ Medium Hall A TAMARA BAIRAŠAUSKAITĖ (Litwa), Institut Historii Litwy PRAWA I PRZYWILEJE SZLACHTY RZECZYPOSPOLITEJ WZORCEM USTAWODAWSTWA CESARSTWA ROSYJSKIEGO W II POŁOWIE XVIII I W POCZĄTKACH XIX WIEKU? RIGHTS AND PRIVILEGES OF THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH’S NOBILITY AS A LEGISLATIVE MODEL FOR THE TSARDOM OF RUSSIA IN THE SECOND HALF OF THE 18TH CENTURY AND IN THE EARLY 19TH CENTURY Wbrew twierdzeniom historiografii rosyjskiej, że źródłem Manifestu o wolnościach szlachty z 1762 i Gramoty szlacheckiej z 1785 r. było prawodawstwo szwedzkie oraz inflanckie, Autorka uważa, że władcy rosyjscy (Piotr III i Katarzyna II) wydając ustawy określające zakres wolności szlachty rosyjskiej wzorowali się również na prawach i przywilejach szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Manifest o wolności szlachty uwalniał ją od obowiązkowej służby państwowej i zasadniczo zmieniał relacje między władcą i stanem uprzywilejowanym. Katarzyna II umocniła status szlachty poprzez nadanie jej praw własności, osobistych i korporacyjnych. W ustawodawstwie cesarstwa brak wprawdzie bezpośrednich wskazówek, które świadczyłyby o recepcji doświadczeń Rzeczypospolitej w dziedzinie prawno-społecznej. Porównanie jednak ustroju sejmików Rzeczypospolitej oraz Gramoty szlacheckiej z 1785 r. pozwala wskazać zmodyfikowaną wersję sejmiku szlacheckiego w ustroju samorządu szlachty rosyjskiej, która zresztą w wieku XIX została wprowadzona i na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wersji rosyjskiej samorząd szlachecki przybierał cechy podobne do sejmików Rzeczypospolitej doby przedrozbiorowej poprzez wykonywanie funkcji wyborczych, możliwość oddziaływania na podejmowane decyzje społeczno-gospodarcze przez wyższą władzę, ukształtowanie samorządności lokalnej. W referacie zostanie także omówiony stosunek szlachty litewskiej do samorządu szlacheckiego w wersji rosyjskiej na początku XIX wieku, stanowiącego, jak wspomniano, jakby przeistoczenie (efekt „odwróconego lustra”) ustroju sejmików b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. ROBERT FROST (Wlk. Brytania), University of Aberdeen THE PERFECT RENAISSANCE STATE. THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH AS A REPUBLIC This paper will explore the nature of the republican constitution of the Polish-Lithuanian Commonwealth after 1569 in a comparative framework. SATOSHI KOYAMA (Japonia), Graduate School of Letters, Kyoto University OBRAZ DAWNEJ RZECZPOSPOLITEJ Z PERSPEKTYWY OSTATNIEJ JAPOŃSKIEJ HISTORIOGRAFII THE IMAGE OF THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH FROM THE PERSPECTIVE OF JAPANESE HISTORIOGRAPHY Rzeczpospolita polsko-litewska wchodzi powoli ale pewnym krokiem do wspólnej wiedzy, którą japońscy historycy podzielają. W 2013 r. rozpoczęto publikację serii pt. "Źródła historyczne do dziejów Polski", która prezentuje ważne źródła do historii Polski w japońskim tłumaczeniu z obszernymi komentarzami historycznymi. Dziś japońscy studenci mogą poznać teksty konfederacji warszawskiej z roku 1573, unii brzeskiej z lat 1595-96 oraz Konstytucji 3 Maja z roku 1791 w swoim języku i zrozumieć ich znaczenia na szerokim tle historycznym. Przede wszystkim wielowyznaniowa struktura i parlamentarna kultura polityczna dawnej Rzeczpospolitej interesują miłośników historii w naszym kraju. Z drugiej strony, ostatnio niektórzy historycy zwracają uwagę na złożony charakter nowożytnych państw europejskich jako jedną z specyfik historycznego rozwoju ustroju państwowego w Europie. W 2016 r. została publikowana praca zbiorowa pt. Europa jako konglomerat, która składa się z japońskiego tłumaczenia klasycznych artykułów przez trzech historyków z Europy (H. G. Koenigsberger, J. H.Elliott i H. Gustafsson) i esejów przez historyków z Japonii, łącznie ze mną. Ta książka wywołuje różne dyskusje wśród historyków studiujących historię Europy w naszym kraju. W tym kontekście Rzeczpospolita polsko-litewska po unii lubelskiej jest bardzo interesującym przykładem w tym znaczeniu, że nie dynastia ale konstytucja parlamentarna połączyła terytoria złożonego państwa. Z takiego punktu widzenia moglibyśmy zadać pytanie: czy możemy uważać dawną Rzeczpospolitą jako typowe państwo złożone (a composite state) w wczesnonowożytnej Europie? Albo to było jedynym w swoim rodzaju typem jako złożona rzeczpospolita szlachecka (a composite republic of nobles)? KONSTANTIN ERUSALIMSKIY (Rosja), Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny METAFORY STOSOWANE W HISTORIOGRAFII ROSYJSKIEJ DO RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW NA PRZEŁOMIE 21 WIEKU THE METAPHORS REGARDING THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH USED IN RUSSIAN HISTORIOGRAPHY AT THE TURN OF THE 20TH AND 21ST CENTURIES Metafory są uniwersalnym narzędziem poznania historycznego, dzięki którym pojawiają się sposoby generalizacji faktów oraz buduje się optykę badawczą. Jako każdy obiekt narracyjny, Rzeczpospolita Obojga Narodów jest fikcją, aczkolwiek nie ma pewności, że jest to obiekt w ogóle aktualny jako taki w historiografii rosyjskiej naszych czasów. Więc, zapada pytanie, czy wśród historyków rosyjskich istnieje zgoda co do jego instrumentalizacji. W historiografii rosyjskiej metafory obejmujące okres I Rzeczpospolitej podlegają stałej od wieku konstrukcji, biorącej początek w percepcjach nauki uniwersyteckiej Imperium Rosyjskiego, a w szczegółach pochodzącej z okresu powstania państwa Rosyjskiego i unii Korony z Litwą. Zarówno tej unii w Rosji, jak i jej skutków nigdy do końca nie przyznano. Konstrukcja nowożytnych stosunków rosyjsko-litewsko-polskich w historiografii rosyjskiej naszych czasów składa się z takich elementów, jako rosyjski Sonderweg polityczny vs. droga europejska Rzeczpospolitej, stałe dążenie do monarchii absolutnej w porównaniu z walką wszystkich przeciwko wszystkim oraz oligarchią, społeczeństwo ruskie jako monoetniczny konstrukt z centrum w Moskwie, któremu przeszkadza istnienie sztucznej polietnicznej unii Korony a Litwy. Innymi wersjami tej ostatniej tezy są krytyka koncepcji Obojga Narodów, ograniczającej zakres praw ludności ruskiej na terenach Rzeczpospolitej, i związane z nią sympatie do początków państwowości ukraińskiej i białoruskiej. Jest także zgoda, że na kształtowaniu się obu państw wzajemne zapożyczenia prawie w żaden sposób nie wpływały, a ich cechy polityczne, gospodarcze, kulturalne się nawzajem nie mieszały. CURTIS MURPHY (USA), Georgetown University DE IURE POLONICO IN JUS TEUTONICUM: PRAWO NIEMIECKIE A OBSZAR REPUBLIKANIZMU W EUROPIE ŚRODKOWEJ DE IURE POLONICO IN JUS TEUTONICUM: GERMANIC LAW AND THE CIVIC REPUBLICAN CONTINUUM IN CENTRAL EUROPE Prawo niemieckie dotarło w średniowieczu do Korony Polski i Litwy, przede wszystkim w kszałcie ustroju politycznego i prawoznawstwa Magdeburgu saksońsiego. W czasach nowożytnych prawo magdeburskie sprzyjało u mieszczań środkowoeuropiejskich wyraźnej kulturze politycznej, która przypomniała republikanizm obywatelski włoskich miast w epoce humanizmu. Mimo zmian prawnych prawa magdeburskiego w Rzeczypospolitej, polonizacji mieszczań, oraz rosnącej przewagi szlachty, kultura polityczna mieszczań polsko-litewskich do XVIII w. nadal przypominała światopogląd obywateli miast w całej Europie środkowej. Tak zwane konserwatyzm i zacofanie mieszczań polskich i niemieckich w porównaniu z rewolucyjnym bourgeoisie francuskim przypisywać można faktowi, że pierwsi bardziej skutecznie walczyli przeciwko wtrąceniu monarchów oświeconych, którzy próbowali obalić samorząd miejski i powiększyć swoich prerogatyw w imieniu postępu. Germanic urban law entered the Polish Crown and the Grand Duchy of Lithuania in the Middle Ages, primarily in the form of Saxon Magdeburg’s model of political organization and jurisprudence. In the Early Modern period, Magdeburg Law fostered an articulate political culture for the burghers of central Europe, which resembled the civic republicanism of the Italian city states before the Renaissance. Despite the legal modifications made to Magdeburg Law in Poland-Lithuania, the Polonization of the burghers, and the growing dominance of the nobility, the political culture of the Polish-Lithuanian burghers continued to resemble to worldview of city citizens across Central Europe into the late eighteenth century. The so-called conservatism and backwardness of the Polish and German burghers in comparison with the revolutionary bourgeoisie in France can be explained largely by the fact that the former more successfully resisted the encroachments of enlightened monarchs, who sought to undermine local self-government and increase their own power under the slogan of progress. FELICIA ROSU (Holandia), Leiden University ELECTING KINGS WITH ALL MANNER OF FREEDOM: THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH IN CONTEXT Monarchia elekcyjna nie występowała jedynie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Była to powszechna forma sukcesji w Europie Północnej oraz Środkowo-Wschodniej od późnego średniowiecza do siedemnastego wieku. System elekcyjny panował w Szwecji, Danii, Królestwie Czech, na Węgrzech oraz w średniowiecznej Polsce. Niemniej jednak, wybory w wczesnonowożytnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów różniły się od tych występujących wcześniej. Po pierwsze, nie przestrzegano zasad sukcesji dynastycznej, którymi kierowano się w większości europejskich monarchii dynastycznych. Podobnie wyglądało to tylko w Wenecji,