Pet, Ë i 0 flu ' ι η J Ε ΛΕ Ν Η ΧΑΒΙΑΡΑ-ΚΕΧΑΐΔ Ο Υ AMEFIK ίΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ : JA ÎIKO-ΠΟΛ] ΓΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕ] STO ΡΕΑΑΙΣΜΟ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Α Θ Η Ν Α 19 8 7 ΕΛΕΝΗ ΧΑΒΙΑΡΑ-Κ EX Α ΙΔΟΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ : ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΣΤΟ ΡΕΑΛΙΣΜΟ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΗΝΑ -ii- ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μελέτης μου αυτής αισθάνομαι την ανάγκη να εκφρά­ σω τις θερμές μου ευχαριστίες σε όσους μου πρόσφεραν επιστημονική βοήθεια και ηθική συμπαράσταση. Πρώτα θα ήθελα να ευχαριστήσω την τριμελή συμβουλευτική μου επιτροπή. Πολύτιμη ήταν η βοήθεια του επιβλέποντα καθηγητή μου, Καθηγητή Ιωάννη Τσιώλη. Η βαθιά και ευρεία γνώση του, η πείρα του και η επιστημονική και καλλιτεχνι­ κή του συμβολή στο χώρο του θεάτρου υπήρξαν για μένα πραγματικά διαφωτιστι­ κές. 0 Καθηγητής Τσιώλης με βοήθησε να καταλήξω στη συγκεκριμένη επιλογή του θέματος της διατριβής και με παρότρυνε να χρησιμοποιήσω την προσωπική μου συγγραφική εμπειρία ως βασικό οδηγό για την ανάλυση των θεατρικών κειμένων. Ακόμη τον ευχαριστώ θερμά για την ηθική του συμπαράσταση και για τις ώριμες συμβουλές του με τις οποίες μπόρεσα να ξεπεράσω τις διάφορες δυσκολίες που συνάντησα σε όλα τα στάδια της εργασίας αυτής, θερμά ευχαριστώ τον Αναπληρω­ τή Καθηγητή Κωνσταντίνο Ευαγγελίδη για τις εποικοδομητικές επιστημονικές πα­ ρατηρήσεις του, για το ειλικρινές ενδιαφέρον του και για την ηθική του συμπα­ ράσταση σε όλη τη διάρκεια της εργασίας μου. Επίσης ευχαριστώ τη Λέκτορα Μα­ ρία Κουτσουδάκη για τη συναδελφική της συμπαράσταση, το ενδιαφέρον της και τη βοήθεια της όσον αφορά το τυπικό μέρος της διατριβής. Τις ευχαριστίες μου εκφράζω στον Αναπληρωτή Καθηγητή Robert Crist και στην Επίκουρη Καθηγήτρια Αφροδίτη Παναγή για τη συναδελφική τους συμπαράστα­ ση και για τη συμμετοχή τους στην πενταμελή εξεταστική επιτροπή. θερμά ευχαριστώ τον Καθηγητή Μ.Β. Ραί'ζη ο οποίος με πραγματικό ενδιαφέ­ ρον διάβασε το πρώτο κείμενο της εργασίας μου. Οι ουσιαστικές επιστημονικές παρατηρήσεις του και οι συμβουλές του σχετικά.με τη διάταξη του υλικού μου υπήρξαν καθοδηγητικές. θέλω ακόμη να ευχαριστήσω τη Λέκτορα Σοφία Μαρμαρίδου για τη φιλική της συμπαράσταση και για το ενθαρρυντικό ενδιαφέρον της σχετικά με την εξέλιξη της εργασίας μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω στη Μπέση Δεν- δρινού, Επίκουρη Καθηγήτρια, η οποία, πέρα από τη διαρκή ηθική και πρακτική της συμπαράσταση, μου προσέφερε την επιστημονική της καθοδήγηση σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής της μελέτης μου. Η επιστημονική της κατάρτιση στο χώ- ρο-της πολιτιστικής ανθρωπολογίας και ειδικότερα οι γνώσεις της για τον αμε­ ρικάνικο πολιτισμό υπήρξαν για μένα πολύτιμη βοήθεια στην κατανόηση των στοι­ χείων που χαρακτηρίζουν την αμερικάνικη κοινωνία. Πολύτιμη ήταν επίσης για μένα η ηθική συμπαράσταση του Δημήτρη Κεχαί'δη σε όλη τη διάρκεια της εργασίας μου αυτής. Τον ευχαριστώ. Τέλος με την ευκαιρία αυτή θέλω να ευχαριστήσω το κολέγιο New Hall του Πανεπιστημίου του Cambridge που με δέχτηκε ως Επισκέπτρια Ερευνήτρια (ακαδ. έτος 1981-82) προσφέροντας μου έτσι τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσω τη Βιβλιο­ θήκη του Πανεπιστημίου και να συμβουλευτώ το επιστημονικό του δυναμικό για την έρευνα μου. Επίσης ευχαριστώ το Πανεπιστήμιο του Birmingham που με δέχτη­ κε ως Επίτιμη Συνεργάτρια (ακαδ. έτος 1981-82) και μου προσέφερε τη χρήση της Βιβλιοθήκης και μια ενδιαφέρουσα επιστημονική εμπειρία. -ni­ ni ΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα Πρόλογος i ν Εισαγωγή 1 ΜΕΡΟΣ Α' Το Κοινωνικο-πολιτιστικό Υπόβαθρο του Μεταπολεμικού Αμερικάνικου Δράματος , 6 Ι. Η Δομή και οι Κυρίαρχες Κοινωνικο-πολιτιστικές Αξιες της Αμερι­ κάνικης Κοινωνίας 16 II. Οι Αξίες της Αμερικάνικης Κοινωνίας στο Μοντέρνο Αμερικάνικο Δράμα 26 ΜΕΡΟΣ Β' Η Διερεύνηση της Συνθετικής Λειτουργίας της Αξίας της Επιτυχίας, του Αισθήματος της Μοναξιάς, του Αισθήματος του Ανικανοποίητου και της Άρνησης της Πραγματικότητας 41 Ι. Η Αξία της Επιτυχίας 41 1. Η Καταστροφική Δύναμη του Ονείρου της Επιτυχίας 41 2. Η Εξϋμνηση των Πνευματικών Αγαθών 58 3. Ολοκληρωτική Απόρριψη 69 II. Το Αίσθημα της Μοναξιάς 84 1. Η Μοίρα της Ανθρώπινης Ύπαρξης 84 2. Το Τραγικό Προνόμιο των Ευαίσθητων Ψυχών 98 3. Το Τίμημα της Κοινωνικής Αλλοτρίωσης 113 III. Το Αίσθημα του Ανικανοποίητου 128 1. 0 Σκληρός αγώνας της Αυτοδικαίωσης 128 2. 0 Λαβύρινθος των Ανθρώπινων Σχέσεων 142 3. Η Σωτήρια Διέξοδος της Αυτογνωσίας 149 IV. Η Άρνηση της Πραγματικότητας 163 1. Η Αναπόφευκτη Συνείδηση της Πραγματικότητας 163 2. Η Απελευθερωτική Αποδοχή της Ήττας 180 3. Η Αυταπάτη ως Λύτρωση και Όλεθρος 193 Συμπεράσματα 208 Σημειώσεις 216 Βιβλιογραφία 261 -ιν- ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείμενο της διατριβής αυτής είναι το Αμερικάνικο θέατρο και ειδικό­ τερα n κοινωνικο-πολιτιστική διαλεκτική στο Ρεαλισμό του 20ού αιώνα. Συγκε­ κριμένα εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο η πραγματικότητα που βιώνουν οι Α­ μερικανοί δραματουργοί ως μέλη της κοινωνι'ας τους,αφ'ενός συνιστά τη θεματο­ λογία των έργων τους και αφ'ετέρου καθορίζει την τεχνική της δομής τους. Η εξέταση αυτή βασίζεται στο σκεπτικό ότι τα αντιπροσωπευτικά έργα του Αμερικά­ νικου Ρεαλιστικού Δράματος είναι το αποτέλεσμα μιας διαλεκτικής διαδικασίας η οποία αναπτύσσεται σε δύο δημιουργικά επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο αφορά την προβληματική του συγγραφέα και κατ'επέκταση τη χαρακτηριστική θεματολογία των έργων του. Η διαδικασία που οδηγεί στη διαμόρφωση της θεματολογίας αυτής είναι η συνδιαλλαγή του ίδιου του συγγραφέα με τον κοινωνικό του περίγυρο ο οποίος αντανακλά το συγκεκριμένο πολιτισμό που τον διαμορφώνει. Το δεύτερο επίπεδο αφορά τη σύνθεση του έργου αυτού καθαυτού κατά την οποία η διαλεκτι­ κή διαδικασία αναπτύσσεται μεταξύ των θεματικών στοιχείων --που απορρέουν από την προηγούμενη διαδικασία-- και των δομικών τεχνικών που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Την ύπαρξη της κοινωνικο-πολιτιστικής αυτής διαλεκτικής συνειδητοποίησα μελετώντας το Αμερικάνικο θέατρο και ενώ προσπαθούσα να προσδιορίσω την ι­ διαιτερότητα του Αμερικάνικου Ρεαλιστικού Δράματος στον ευρύτερο χώρο του Μοντέρνου Δυτικού Δράματος. Ως αποτέλεσμα, μου δημιουργήθηκε το ενδιαφέρον να διερευνήσω τον τρόπο με τον οποίο επιτελείται η διαδικασία αυτή προκειμέ­ νου να αποκαλύψω τους δημιουργικούς μηχανισμούς μέσω των οποίων διαμορφώνε­ ται ο χαρακτήρας της Αμερικάνικης Ρεαλιστικής Δραματουργίας. Για την εκπλή­ ρωση δε του σκοπού αυτού αποφάσισα να εξετάσω στη διατριβή μου τις κοινωνικο- πολιτιστικές ρίζες και τη συνθετική λειτουργία κυρίαρχων θεματικών στοιχείων που παρουσιάζονται σε αντιπροσωπευτικά αμερικάνικα ρεαλιστικά έργα τα οποία αποτελούν το κατ'εξοχήν αντικείμενο της ανάλυσης μου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Αμερικάνικο Δράμα του 20ού αιώνα ανήκει στον ευρύτερο χώρο του Μον­ τέρνου Δυτικού Δράματος, που περιλαμβάνει τη δραματική λογοτεχνία ολόκληρης της Ευρώπης και της Αμερικής από τον Ίφεν μέχρι τις μέρες μας. Ως μέρος του Μοντέρνου Δυτικού Δράματος, το Μοντέρνο Αμερικάνικο Δράμα, που ξεκινά με τον O'Neill και φτάνει μέχρι σήμερα, παρουσιάζει κοινές θεματικές και μορφικές συντεταγμένες με το Μοντέρνο Δράμα των λαών της Ευρώπης. Βλέπουμε δηλαδή θέματα, όπως λ.χ. η μοναξιά και η απόγνωση του σύγχρονου ανθρώπου,να κυριαρχούν τόσο σε έργα των Στρίντμπεργκ, Τσέχωφ, Ιονέσκο και Pinter όσο και σε έργα των O'Neill, Williams, Miller και Albee. 0 προβληματισμός γύρω από την άρνηση της πραγματικότητας και την αντιμετώπιση της αλήθειας παρου­ σιάζεται τόσο στους Ίψεν, Τσέχωφ, Πιραντέλλο και Ζενέ, όσο και στους τέσ­ σερις κορυφαίους Αμερικανούς δραματουργούς. Το θέμα της βίας παρατηρείται εξίσου ισχυρό σε έργα των Williams, Albee, Shepard και σε έργα των Pinter, Bond, Βάις και Φρις. Εμφανής είναι επίσης και η μορφική συγγένεια που πα­ ρουσιάζει το Μοντέρνο Αμερικάνικο Δράμα με το αντίστοιχο Ευρωπαϊκό, αντλών­ τας γενικά τα εκφραστικά του μέσα από την κοινή παράδοση του Δυτικού Δράμα­ τος και ειδικότερα χρησιμοποιώντας τα δύο κυρίαρχα ρεύματα του Μοντέρνου Δυτικού Δράματος: το Ρεαλισμό και τον Εξπρεσιονισμό. Η θεματική και μορφι­ κή αυτή συγγένεια αντανακλά τα κοινά πολιτιστικά στοιχεία που συνδέουν τους λαούς της Δύσης μεταξύ τους και διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία του δυτικού πο­ λιτισμού, προϊόν του οποίου είναι το Δυτικό Δράμα. Όμως, παρά τη συγγένεια του αυτή με το Μοντέρνο Δράμα της Ευρώπης, το Αμερικάνικο Δράμα παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή, η οποία οφείλεται στην ιδιαιτερότητα του αμερικάνικου πολιτισμού τον οποίον εκφράζει. Το Μοντέρνο Αμερικάνικο Δράμα, δηλαδή, παρουσιάζει το φαινόμενο να χρησιμοποιεί μεν κοινά θεματικά και μορφικά υλικά με το Ευρω­ παϊκό, αλλά με ένα δικό του χαρακτηριστικό τρόπο ο οποίος αντανακλά τη δική του κοινωνικο-πολιτιστική πραγματικότητα και δημιουργεί την ιδιαίτερη φυσιο­ γνωμία του. Η χαρακτηριστική αυτή φυσιογνωμία του Μοντέρνου Αμερικάνικου Δράματος αποκτά την ολοκληρωμένη μορφή της στα καλύτερα έργα των O'Neill, Williams και Miller, τα οποία παρουσιάστηκαν στη σκηνή κατά τη μεταπολεμική περίοδο 1945-1960. Μέσω των έργων αυτών το Αμερικάνικο Δράμα --που μέχρι τό­ τε αντιπροσωπευόταν ουσιαστικά μόνο από τον O'Neill-- απέκτησε παγκόσμια ακτινοβολία και καθιερώθηκε ως ένα χαρακτηριστικό είδος θεατρικής γραφής που άνοιξε δρόμους για την ανανέωση της δραματουργίας άλλων λαών, όπως.λ.χ. της -2- Αγγλίας και της Ελλάδας. Ο έντονος πολιτιστικός χαρακτήρας που σφραγίζει την αμερικάνικη δραμα­ τική λογοτεχνία της μεταπολεμικής περιόδου, αποκαλύπτει τη διττή λειτουργία των δημιουργών της αφ'ενός ως καλλιτεχνών του θεάτρου και λογοτεχνών και αφ'ετέρου ως ενεργών παρατηρητών και εκφραστών της κοινωνικής τους πραγμα­ τικότητας, όπως τη βιώνουν και την αντιλαμβάνονται. Η διττή αυτή λειτουργία καθορίζει τόσο τη θεματολογία όσο και την αισθητική της δραματουργίας, η ο­ ποία συνήθως