T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Doktora Tezi ENVANTER YATIRIMLARININ İŞ ÇEVRİMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Fulya TAŞEL 2502040085 Tez Danışmanı Prof. Dr. Merih PAYA İstanbul, 2012 ENVANTER YATIRIMLARININ İŞ ÇEVRİMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Fulya Taşel ÖZ Bu tez çalışmasında, Türkiye’de gözlemlenen iş çevrimlerinin envanter yatırımları ile olan etkileşimi incelenmiş ve bu etkileşimin nasıl bir süreç izlediği analiz edilmiştir. Ayrıca, iş çevrimlerine neden olan dalgalanmalar üzerinde envanter yatırımlarının ne şekilde etki ettiği araştırılarak hangi etkenlerin bu dalgalanmalara sebep olduğu konusu ele alınmıştır. Bu kapsamda bu tezin bulguları, ortaya çıkan dalgalanmalara karşı uygulanabilecek iktisat politikaları ve alınabilecek önlemlerin belirlenebilmesi açısından büyük önem arzetmektedir. Bu bağlamda, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) kullanılarak, 1998-2009 yıllarını kapsayan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) ve Stok Değişimleri serileri kullanılmış ve envanter yatırımlarının iş çevrimleri üzerindeki etkisinin analiz edilebilmesi için ekonometrik çalışma gerçekleştirilmiştir. Daha sonra ikinci bir ekonometrik çalışma yapılarak yine 1998-2009 yıllarını kapsayan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda (İMKB) imalat sanayinde faaliyet gösteren firmaların verileri kullanılarak envanter yatırımlarının firmaların satışları ve GSYİH üzerindeki etkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. Yapılan analiz sonucunda, Türkiye’de ortaya çıkan iş çevrimleri ve envanter yatırımları arasında bir etkileşim olduğu ve kriz zamanlarında GSYİH ve envanter yatırımlarının konjonktür yönlü hareket ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca İMKB’de faaliyet gösteren firmaların bilançolarından elde edilen bulgular incelendiğinde, GSYİH ve envanter yatırımları arasında önemli bir etkileşim olduğu sonucu elde edilmiştir. ii THE EFFECTS OF INVENTORY INVESTMENT TO BUSINESS CYCLES Fulya Taşel ABSTRACT The aim of this thesis is to observe the interaction between business cycles and inventory investments, and to analyze the course of the interaction process in Turkey. Moreover, the effects of inventory investments on fluctuations which cause business cycles, and to find out which factors are effective on the cause of fluctuations are to be examined. In this context, the findings of this thesis are very important in terms of determining proper economic policies and possible measures which can be applied for combating fluctuations. In this sense, in order to analyze the effects of inventory investments in business cycles, an econometric study is conducted by using the series of the Gross Domestic Product (GDP) and the Change in Inventories covering the years between 1998-2009 from the Electronic Data Distribution System (EVDS) of the Central Bank of the Republic of Turkey (CBRT). Then, with a second econometric study, using the data obtained from the firms operating in the manufacturing industry at Istanbul Stock Exchange (ISE), which again covering the years between 1998-2009, it is aimed to examine the impact of inventory investments on sales and GDP. The findings of the analysis reveal that there is an interaction between business cycles and inventory investments in Turkey and in times of crises the GDP and inventory investments move procyclically. Moreover, when the data obtained from firms' balance sheets are examined, it is pointed out that, there is a significant interaction between GDP and inventory investments. iii ÖNSÖZ İş çevrimleri yüzyıllar boyunca çeşitli araştırmalara konu olmuş ve birçok çalışma iş çevrimlerine neden olan unsurlara yanıt aramaya çalışmıştır. Bu kapsamda, birçok ülkede iş çevrimleriyle ilgili zengin bir literatür kaynağı oluşmuştur. Ancak Türkiye’de iş çevrimlerine olan ilgi 1990’lı yıllarda başlamış ve asıl ilgiyi 2000’li yıllar itibariyle çekmeye başlamıştır. Zira yapılan çalışmaların genellikle makro veriler kullanılarak gerçekleştirilmiş olması nedeniyle, iş çevrimlerinin mikro boyutta analizine çok fazla yer verilmemiştir. Bu tez çalışmasında, Türkiye’de iş çevrimleriyle ilgili olarak hem makro hem mikro boyutta olmak üzere ekonometrik analizinin gerçekleştirilmesi ve envanter yatırımlarının iş çevrimleri üzerindeki etkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. Doktora eğitimim süresince ve bu tez çalışmasının her aşamasında bana yol gösteren, engin bilgilerini benimle paylaşan ve değerli katkılarıyla bana ışık tutan danışman hocam Sn. Prof. Dr. Merih PAYA hocama teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca akademisyenlik hayatım boyunca ve bu tez çalışmasında benden eşsiz tecrübelerini esirgemeyen ve beni yönlendiren Sn. Prof. Dr. F. Ömer GÖKAY hocama da teşekkürlerimi sunmak isterim. Tez savunma jürimde bulunan ve değerli yorumlarıyla büyük katkılarda bulunan kıymetli hocalarım Prof Dr. Serdar Ongan, Prof. Dr. Kaya ARDIÇ, Yrd. Doç. Dr. Ali Osman BALKANLI’ya da ayrıca teşekkür ederim. Tez çalışmam süresince benden desteklerini esirgemeyen Prof Dr. M. Fazıl GÜLER’e, Doç. Dr. Füsun BULUTLAR’a ve tezin ekonometrik bölümünde yardımlarını benden esirgemeyen Prof. Dr. Veysel ULUSOY hocama teşekkür etmek isterim. Akademisyenliğe adım atmama vesile olan ve her aşamada yanımda olan arkadaşım Dr. E. Beyza BAYARÇELİK’e de çok teşekkür ederim. Akademik eğitimim süresince benden desteklerini esirgemeyen üzerimde büyük emekleri olan canım annem Nural GEZMİŞ’e, sevgili babam Bora GEZMİŞ’e ve abim Tayfun GEZMİŞ’e, göstermiş olduğu sonsuz sabrı ve sevgisiyle her zaman yanımda olduğunu hissettiren kıymetli eşim Hakan TAŞEL’e ve onun değerli vaktinden çaldığım en değerli varlığım biricik kızım İpek TAŞEL’e sonsuz teşekkür ederim. iv İÇİNDEKİLER ÖZ ............................................................................................................................... İİ ABSTRACT ............................................................................................................... İİİ ÖNSÖZ ...................................................................................................................... İV İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... V ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................ Vİİ TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................ Vİİİ KISALTMALAR ....................................................................................................... İX GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1 İŞ ÇEVRİMLERİMLERİNİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ............. 4 1.1 İş Çevrimlerinin Tanımı ............................................................................... 4 1.2 İş Çevrimlerinin Devreleri ........................................................................... 5 1.2.1 İş Çevrimlerinde Dalgalanma Türleri .................................................... 10 1.2.2 İş Çevrimlerinde Öncü, Gecikmeli ve Uyumlu Göstergeler .................. 12 1.2.3 İş Çevrimlerinde Kalıplaşmış Bulgular .................................................. 15 1.3 İş Çevrimleri Teorileri................................................................................ 16 1.3.1 İklimsel Teoriler ..................................................................................... 22 1.3.2 Psikolojik Teoriler .................................................................................. 24 1.3.3 Aşırı Üretim ........................................................................................... 29 1.3.4 Parasal Faktörler..................................................................................... 32 v 1.3.5 Teknolojik Yenilik ................................................................................. 40 1.3.6 Aşırı Yatırım Teorileri ........................................................................... 44 1.3.7 Reel İş Çevrimleri Teorisi ...................................................................... 46 BÖLÜM 2 ENVANTER YATIRIMLARI VE İŞ ÇEVRİMLERİ ...................... 52 2.1 Yatırımların Dalgalanmasına Neden Olan Faktörler ................................. 54 2.2 Envanter Yatırımları ve Dalgalanmalar ..................................................... 62 2.2.1 Metzler’in Envanter Çevrimleri Modeli................................................. 64 2.2.2 Laroque’un Envanter Çevrimleri Modeli ............................................... 73 2.3 Stok Yönetim Modelleri ............................................................................. 76 2.4 Envanter Yatırımlarına Etki Eden Faktörler .............................................. 93 2.5 Envanter Çevrimleri ................................................................................. 102 BÖLÜM 3 İŞ ÇEVRİMLERİ VE TÜRKİYE UYGULAMASI ........................ 113 3.1 Veri ve Yöntem ........................................................................................ 114 3.2 ARMA (p,q) Modeli ve Test Sonuçları.................................................... 122 3.3 İMKB Örneği ve Panel Veri Analizi ........................................................ 129 SONUÇ .................................................................................................................... 146 BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................. 150 vi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1 İş Çevrimlerinin Devreleri ..............................................................................