MAQSUD HACIYEV AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ *** TATLARIN TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ / - W f ' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ir,ler idarəsi PREZİDENT KİTABXANASI ea + & 3. Ç (sPn&^Toa )+ £ b, yfrA vj H н Birinci kitab AZƏRBAYCAN Maqsud İbrahim oğlu Hacıyev. AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ. TATLARININ DİLİ TATLARIN TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ. -Bakı: Mütərcim, 2009.- 548 səh. Vətənimizdə yaşayan azsaylı xalqlardan biri olan Azərbaycan tatlarının (Fonetika, leksika, morfologiya, sin ta ksis)l dilinə və tarixi-etnoqrafik tədqiqlərinə həsr olunmuş kitab bu sahədə Azəıbaycanda ilk tədqiqatçı olan müəllifin əvvəllər çap olunmuş üç monoqrafiyasından ikisini əhatə edir - «Azərbaycan tatlannın dili» (1995) və «Toy-düyiin xəzinəmizdən. Azərbaycan tatlarının tarixi-etnoqrafik oçer­ kindən» (1995). Kitab dilçilər, tarixçilər, etnoqraflar və ümumiyyətlə, tatlann problem­ ləri, tarixi və dil əlaqələri ilə maraqlananlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. j j 4702.060000 026 © M.Hacıyev, 1995 © Azərbaycan «Bilik» Maarifçilik Cəmiyyəti, 1995 1 Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun Elmi © M.Hacıyev, 2009 Şurasının 17.03.1995-ci il tarixli (protokol № 2) qəranna əsasən çap olunmuşdur. © Mütərcim, 2009 Bax: Maqsub Hacıyev. Azərbaycan tatlannın dili (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis). Bakı: Təfəkkür, 1995. 226 səh. Redaktor: professor Rəfiqə Mus­ tafayeva. 4 BİRİNCİ KİTAB AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ 5 tərmiş, öz dilini, adət və ənənələrini əsirlərin keşməkeşlərindən qo­ ruyub saxlamışlar. Hazırda Respublikamızın təsərrüfat, sənaye, təh­ BİR NEÇƏ SÖZ sil və elm ocaqlarında Azərbaycanda yaşayan digər xalqlarla yanaşı, tatlar da çalışır, həyatın kədər və sevincini birgə yaşayırlar. Azərbaycan Respublikasında türkdilli azərbaycanlılarla yanaşı Azərbaycan dili tatlar üçün dövlət dili, ədəbi, məktəb, idarə ləzgilər, kürdlər, talışlar, tatlar və başqaları da yaşayırlar. Türkdilli dilidir. Azərbaycan dilinin tat dilinin fonetika və qrammatikasına azərbaycanlılara nisbətən azlıq təşkil edən bu xalqlar müxtəlif dövr­ müəyyən təsiri özünü göstərir. Tat dilinin lüğət tərkibinə Azərbay­ lərdə dilçilərin, tarixçilərin, sənətşünasların diqqətini cəlb etmiş, on­ can sözləri və Azərbaycan dili vasitəsilə başqa dillərə məxsus sözlər ların dili, tarixi, etnoqrafiyası müəyyən dərəcədə tədqiq olunmuş­ daxil olmuşdur. Bu proses indi də davam etməkdədir. dur. Lakin əksər hallarda bu xalqların dilləri onların öz içindən çı­ Hazırda dünyada güclü demokratikləşmə hərəkatı gedir. Azər­ xan tədqiqatçılar tərəfindən deyil, başqa dil nümayəndələri tərəfin­ baycan Respublikası suveren bir dövlət kimi demokratiyanın, insan dən və həm də epizodik şəkildə öyrənildiyindən müasir elmi tələblə­ hüquqlarının prinsiplərinə əməl edərək müxtəlif dillərdə danışan rə cavab vermir. Tədqiqat obyektlərinin mikrotəhlil səviyyəsində xalqların öz dilini, mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün hər cür im­ öyrənildiyi indiki dövrdə Azərbaycanda mövcud olan müxtəlif dil­ kan yaratmışdır. Bu imkan və şərait Azərbaycan Respublikasında lərin də əsaslı şəkildə tədqiq edilməsi vacib bir məsələ kimi qarşıda yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azad­ durur. Bu xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Tat dilinin tədqiqi lıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət linqvistik-fıloloji aspektdən əlavə, həm də Azərbaycan tarixinin yardımı haqqında prezidentin 16 sentyabr 1992-ci il fərmanı1 ilə müxtəlif məsələlərinə aydınlıq gətirmək baxımından elmi maraq do­ dövlət siyasəti statusu səviyyəsindədir. ğurur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev İstiqlal Azərbaycan Respublikasında tatlar kompakt halda Abşeronun gününə həsr olunmuş çıxışında (27 may 1994-cü il) Azərbaycanda bir neçə məntəqəsində, Xızı, Siyəzən, Quba, Dəvəçi, Şamaxı və yaşayan xalqların hamısının eyni hüquqa malik olmasından bəhs et­ İsmayıllı rayonlarının bir sıra kəndlərində yaşayırlar. Bu tat kəndli­ miş, onların mədəni tərəqqisi üçün Azərbaycan hökumətinin hər şey lərinin bəzilərinin əhalisi indi əsasən Azərbaycan dilində danışsa da, etdiyini göstərərək demişdir: ''Yeni Azərbaycanda demokratiya əksər hissəsi hələ də doğma dilini saxlayır, məişət və ailədə, bəzən, prinsipləri bərqərar olmalı, hər yerdə insan azadlığı təmin olunma­ hətta ictimai yığıncaqlarda belə tat dilində danışırlar. lıdır. Dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq Azərbaycanın 1959-cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşları eyni hüquqa malikdirlər və bu hüquqlar qorun- tatların sayı 5 min 900 nəfər, 1989-cu il statistik məlumatında isə 8 malıdır’’ min nəfər1 göstərilmişdir ki, bu da, əlbəttə, həqiqətdən çox uzaq rə­ Respublikamızda yaşayan bütün xalqlar kimi, Azərbaycan tat­ qəmlərdir. Uzun tarixi dövr ərzində Azərbaycan türkləri ilə qayna­ ları da bu hüquqlardan eyni dərəcədə bəhrələnirlər. Hökumətin de­ yıb-qarışan digər azsaylı xalqlarla yanaşı, tatlar da həxaməni və sa­ mokratik siyasətinin nəticəsi olaraq Azərbaycanda mövcud olan sani padşahlarının, yunan imperatorlarının, ərəb xəlifələrinin, səlcuq müxtəlif dillərin tədrisinə və tədqiqinə hazırda xüsusi fikir verilir, sultanlarının, monqol xanlarının, İran feodallarının işğalçı hücumla­ hər cür şərait yaradılır. Azərbaycanda yaşayan tatların dilinin tədqi- rına məruz qalmış, bu hücumlara dözmüş, həm də müqavimət gös­ 1 Bax: “Xalq qəzeti”, 18 sentyabr, 1992-ci il. 1 Bax : «Правда» qəzeti. Yanvar, 1990. 2 “Azərbaycan” qəzeti, 28 may, 1994-cü il. 6 BİRİNCİ KİTAB AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ 7 qinə həsr olunmuş bu əsər də məhz belə imkan və şəraitin mövcud mantik inkişafını, tarixi inkişaf prosesində onlarda baş vermiş fone­ olması ilə bağlı meydana çıxmışdır. Əsər müstəqil Azərbaycan hö­ tik dəyişiklikləri izləmək, tat dilindən Azərbaycan dilinə keçən söz­ kumətinin azsaylı xalqların dillərinə, ümumiyyətlə, milli məsələyə lərin işlənmə sferasını göstərmək; demokratik və humanist münasibətinin, real qayğının təzahürüdür. • tat dilinin fonetikasmı tədqiq etmək, danışıq səslərinin təsni- Mövzunun aktuallığı fıni vermək, bu dilin fonetik sisteminin ümumi mənzərəsini təsvir Dünyada mövcud olan hər şey tədqiq edilir, öyrənilir. İnsan etmək, mühüm fonetik hadisə və qanunları müəyyənləşdirmək, ləh­ cəmiyyətinin tarixi inkişafının ən kamil və qiymətli məhsulu olan cələr arasındakı fonetik fərqləri göstərmək; dilin tədqiqi bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elmin müx­ • tat dilinin morfoloji quruluşunun təsvirini vermək, müxtəlif təlif sahələrinin yüksək inkişaf mərhələsində olduğu indiki dövrdə nitq hissələrinə məxsus qrammatik kateqoriyaları müəyyənləşdir­ bəzi azsaylı xalqların dillərinin, o cümlədən tat dilinin tədqiqi, ümu­ mək və onların qrammatik mahiyyətini açıqlamaq; miyyətlə, dilçilik, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyi qarşısında mü­ • tat dilində söz yaradıcılığı prosesim tədqiq etmək, sözlərin hüm vəzifə kimi durur. Bu dilin tədqiqi həm ümumdilçiliyi nəzəri leksik, morfoloji və sintaktik yolla yaranması məsələsini hərtərəfli cəhətdən zənginləşdirməyə, həm də konkret bir dilin tədrisi mə­ araşdırmaq, söz yaradıcılığında ləhcə fərqlərini göstərmək və sələsi ilə əlaqədar praktik məqsədə xidmət edir. onlann mahiyyətini təhlil etmək; Məlumdur ki, hazırda Azərbaycanın müvafiq regionlarında • tat dilinin sintaktik quruluşunu tədqiq və təsvir etmək, söz azsaylı xalqların dili tədris olunur. Konkret olaraq, tat dilinin birləşmələrini, sadə cümlələrin növlərini, cümlə üzvlərini, mürək­ tədrisini keyfiyyətli aparmaq üçün onu hərtərəfli tədqiq etmək kəb cümlələri struktur və semantik cəhətdən öyrənmək, onlann iş­ lazımdır. Bir sözlə, tat dilinin tədqiqi həm dünya dilçilik elmini lənmə məqam və mövqelərini aşkarlamaq; zənginləşdirmək, həm də praktik məqsəd baxımından aktualdır. • ikidillilik şəraitində tat dilinin funksiyalanm müəyyənləşdir­ Əsərin tədqiqat obyekti Azərbaycan Respublikasında yaşayan mək, onun müasir vəziyyəti və inkişaf perspektivini proqnozlaşdır­ tatların dilidir. Azərbaycanda tatlar müxtəlif regionlarda yaşadıqla­ maq. rından onların dilində müəyyən fərqli cəhətlər vardır. Təqdim olu­ Mövzu geniş öyrənilir. İndiyə qədər apanlmış tədqiqatlara nan bu kitabda tat dilinin, demək olar ki, Azərbaycan Respublikası­ əsasən müəyyən arealda yaşayan tatlann dili empirik şəkildə nın bütün rayonlarmdakı mövcud ləhcələri üzərində tədqiqat aparıl­ öyrənilmişdir. Bu əsərdə isə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda yaşayan mış, leksik, fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri hərtərəfli araşdırıl­ tatların dili, bu dilin ləhcələri bütün aspektlərdə hərtərəfli tədqiq mış, ləhcələrdəki eyni və fərqli cəhətlər göstərilmişdir. Yeri gəldik­ olunur. Müxtəlif ləhcələr arasında leksik, fonetik və qrammatik cə tat dili faktları Hind-Avropa ailəsinə daxil olan digər qohum dil­ fərqlər araşdırılır. Tat dilinin zəngin frazeologiyası toplanıb təhlil lər, habelə Azərbaycan dili faktları ilə müqayisə edilmiş, substrat və edilir. Tat dilinin İran sistemli digər dillər arasındakı yeri, özünə­ alınmalar tədqiq olunmuşdur. məxsus xüsusiyyətləri göstərilir. Eyni zamanda tat dilində mühafizə Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri aşağıdakılardır: olunmuş arxaik Azərbaycan və ümumtürk leksik elementlər aşkara • Azərbaycan Respublikasında tat dilinin yayılma arealını mü­ çıxarılır. Tədqiqatın elmi və praktik əhəmiyyəti ondadır ki, çox az və əyyənləşdirmək; səthi öyrənilmiş müstəqil bir dil hərtərəfli tədqiq olunduğundan dil­ • tat dilinin leksikasını tədqiq etmək, leksik-semantik qrupları, çilik elmi yeni fakt və mülahizələrlə zənginləşir. Həmçinin müxtəlif alınma sözləri, fıazeoloji ifadələri öyrənmək, leksik vahidlərin se- 8 BİRİNCİ KİTAB AZƏRBAYCAN TATLARININ