architektura i budownictwo Średniowieczne konstrukcje ciesielskie południowego skrzydła zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie. Przyczynek do historii zamku Magdalena Skarżyńska- Leszek Wawrykiewicz -Wawrykiewicz konserwator zabytkoznawca konserwator zabytkoznawca Słowa kluczowe: Prusy, Warmia, architektura gotycka, zamek w Olsztynie, badania architektoniczne, ciesielstwo, konstrukcja szkieletowa, szachulec, więźby dachowe Key words: Prussia, Warmia, gothic architecture, Olsztyn castle, architectural studies, carpentry, frame structure, wattle and daub, roof truss po zmontowaniu konstrukcji. Ponieważ niemożliwe było prowadzenie rozpoznania konserwatorskiego Remont zabytku to niepowtarzalna konstrukcji ciesielskich w oderwaniu od kontek- okazja do poznania jego skrywanych przez lata tajem- stu, w jakim się one znajdują, niejednokrotnie spo- nic. Żadne przedinwestycyjne badania architektonicz- strzeżenia badawcze zawarte w niniejszym artykule ne prowadzone w obiekcie, który pozostaje nieprze- mają szerszy zasięg i dotyczą dziejów całego skrzydła rwanie użytkowany, nie pozwalają zebrać tak dużej południowego. liczby informacji na jego temat jak regularny, uważny nadzór osób o odpowiednich kwalifikacjach z zakre- Stan badań su zabytkoznawstwa, prowadzony w tracie realizo- wanych prac remontowych. Niestety rzeczywistość Zamkiem olsztyńskim zainteresował się już w poło- pokazuje, że na dobrowolne, świadome prowadzenie wie XIX wieku pierwszy urzędowy konserwator za- obserwacji naukowych w okresie trwania inwestycji bytków w Prusach i badacz zabytków architektury – budowlanych, a w razie potrzeby także na wykona- Ferdynand von Quast2. W pierwszym i jedynym tomie nie odpowiednich badań specjalistycznych, służących zaplanowanej serii wydawniczej Denkmalen der Bau- tym obserwacjom, czyli celom naukowym, decyduje kunst in Preussen (Zabytki architektury w Prusach), się niewielu właścicieli zabytków. szczęśliwie poświęconym akurat sztuce odległej War- Niniejszy artykuł jest wynikiem analiz prowadzo- mii, w czwartym zeszycie zamieścił on tablicę prezen- nych w trakcie remontu dachu południowego skrzydła tującą olsztyńską warownię3. Na jej potrzeby wykonał zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie, realizowa- kilka rysunków, w tym widoków ukazujących zamek nego w latach 2013-20141. W tym przypadku remont jeszcze u progu pierwszych zabiegów konserwatorsko- dachu skrzydła zamkowego dał możliwość swobodne- -restauratorskich (il. 1) i z tego właśnie względu obec- go dotarcia do miejsc na co dzień niedostępnych bądź nie nie do przecenienia w badaniach naukowych tego trudno dostępnych, i stał się okazją do przeanalizowa- obiektu. Kolejny znawca gotyckiej architektury Prus nia formy oraz zasad działania konstrukcji ciesielskich Wschodnich, architekt-konserwator i wieloletni kie- występujących w tej części zamku, czyli więźby dacho- rownik odbudowy zamku malborskiego, Conrad Ste- wej oraz ścian szkieletowych z około 1429 roku, w tym inbrecht, odwiedził olsztyński zamek w 1881 roku. Jego zinwentaryzowania złączy ciesielskich, niewidocznych obecność w tym miejscu zaowocowała powstaniem 65 architektura i budownictwo szeregu precyzyjnych i przez to niezwykle dla nas cen- zamku olsztyńskiego11 bądź wzmianki w publikacjach nych rysunków warowni, w większości o stricte inwen- o szerszym zakresie12. Wyjątkiem jest może ostatnia taryzatorskich walorach, a w detalu niejednokrotnie monografia zamku autorstwa Andrzeja Rzempołucha, już o charakterze rekonstrukcyjnym4. Pierwszą po- przybliżająca jego dzieje w sposób kompleksowy, już pularyzatorską monografię zamku stworzył E. Popp5. jednak popularnonaukowy13. W latach 20. XX wieku Olsztynem i najstarszą jego Niestety, prawda jest taka, że drewnianym kon- murowaną budowlą zainteresował się Carl Wünsch. strukcjom olsztyńskiego zamku badacze ci nie po- Wynikiem jego badań była pierwsza monografia po- święcali szczególnej uwagi. Wyjątkiem jest może Con- mników sztuki i architektury Olsztyna, w której mię- rad Steinbrecht, który na jednym ze swych rysunków dzy innymi dokonał rozwarstwienia chronologiczne- uwiecznił konstrukcję hurdycji skrzydła południowe- go zamku6. Informacje na temat zamku olsztyńskiego go, a także Carl Wünsch, który – na pewno celowo – odnaleźć można także w sztandarowej pozycji poświę- zdecydował się w 1929 roku utrwalić na jednej z kilku conej zabytkom Warmii, autorstwa prowincjonalne- fotografii zamku najstarszą jego więźbę dachową, czyli go konserwatora zabytków Prus Wschodnich, Adolfa więźbę skrzydła północnego14. Szkieletowa konstruk- Boettichera7 oraz w analitycznym opracowaniu Karla cja ściany dziedzińcowej skrzydła południowego – jak H. Clasena8. Drobne informacje, mające charakter należy się domyślać – mogła w ogóle nie funkcjono- bieżących sprawozdań na temat przedwojennych re- wać w świadomości użytkowników zamku i badaczy15. montów olsztyńskiego zamku, można napotkać w re- Jako pierwszy zwrócił na nią uwagę Aleksander Ko- gularnie niegdyś wydawanych zeszytach – rocznych nieczny, prowadzący w 2003 roku w olsztyńskim zam- raportach z działalności Konserwatora Zabytków ku – razem z Hansem Tisje – badania dendrochrono- Prowincji Prusy Wschodnie9. Pisząc o niemieckich logiczne na potrzeby zbiorczej publikacji Christofera badaczach, których uwagę skupił olsztyński zamek, Herrmanna o gotyckiej architekturze Prus. Wyniki nie sposób nie wspomnieć o zasługach miejscowego historyka Hugo Bonka oraz współpracującego z nim 1. Widok olsztyńskiego zamku od strony miasta w połowie Paula Arendta. To dzięki ich benedyktyńskiej pracy, XIX w. Szczyt skrzydła południowego jeszcze z dwoma kominami oraz daszkami żurawia i sygnaturki oraz odczytaniu i przepisaniu archiwalnych dokumentów otynkowana hurdycja, reprod. z: F. von Quast, Denkmale der dotyczących między innymi zamku, mamy dziś moż- Baukunst im Ermeland, Berlin [1852-1864], tabl. XXI 1. View of the Olsztyn castle from the town in mid- liwość analizy źródeł pisanych, które nie przetrwały 19th century. Southern wing gable with two chimneys, 10 crane roofs and steeples as well as a plastered hoarding, zawieruchy wojennej . Po drugiej wojnie światowej, reproduced from: F. von Quast, Denkmale der Baukunst im aż do czasów współczesnych powstawały przede Ermeland, Berlin [1852-1864], table XXI, holdings of the Museum of Warmia and Mazury in Olsztyn wszystkim niepublikowane opracowania dotyczące 66 architektura i budownictwo tych badań wraz z analizą faz budowy zabytku oraz architektury Warmii i Prus Krzyżackich21. Równole- próbą rekonstrukcji szkieletowej ściany dziedzińcowej gle z budową skrzydła rozpoczęto wznoszenie murów skrzydła południowego Aleksander Konieczny przed- kurtynowych, zamykających dziedziniec zamkowy22. stawił na sesji naukowej poświęconej olsztyńskiemu We wschodnim murze kurtynowym, w najwyższym zamkowi, zorganizowanej przez Muzeum Warmii punkcie wzgórza zamkowego, założono wjazd na i Mazur w Olsztynie w dniach 25-27 września 2005 zamek i wybudowano bramę górną23. Na styku mu- roku16. Tę ścianę szkieletową zrekonstruował on jako rów południowego i zachodniego, w rejonie przepra- trójkondygnacyjną, usztywnioną wzdłużnie charak- wy przez rzekę Łynę wzniesiono wieżę, najpierw jej terystycznymi parami długich mieczy w co drugim prostopadłościenną podstawę, później cylindryczne słupie – zarówno w obrębie jej najwyższej, trzeciej zwieńczenie. Miała ona strzec okolicy, ale i przez swe kondygnacji (gdzie zachowały się ślady takiego rozwią- położenie przy bramie dolnej stanowić także bezpo- zania), jak i w obrębie dolnej, pierwszej kondygnacji średnią obronę wjazdu na zamek. Już w trakcie budowy (nierozpoznanej z uwagi na istniejące obmurowanie), dolnej części wieży przewidziano realizację budynku przyjmując hipotetycznie układ usztywnienia w dol- położonego przy południowym murze kurtynowym, nej kondygnacji ściany na zasadzie analogii do układu zdecydowanie niższego od skrzydła północnego oraz odczytanego w obrębie jej zwieńczenia. niepodpiwniczonego24. Skrzydło południowe w obec- Podstawowe informacje na temat średniowiecz- nych gabarytach, czyli jako czteropiętrowe, powstało nych konstrukcji ciesielskich zachowanych w olsztyń- około 1429 roku, otrzymując od południa hurdycję skiej warowni zostały ostatnio zawarte w poświęco- nadwieszoną na pierwotnym murze kurtynowym, zaś nym olsztyńskim zabytkom numerze ogólnopolskiego od strony dziedzińca w trzech górnych kondygnacjach kwartalnika „Renowacje i Zabytki”, który ukazał ścianę szkieletową25. Nowe skrzydło przejęło funkcje się z okazji 660-lecia nadania Olsztynowi praw gospodarczo-magazynowe, ale częściowo także miesz- miejskich17. kalno-administracyjne. W przyziemiu urządzono browar, kuchnię i piekarnię, zaopatrzone w obszerny Historia zamku przewód kominowy, poprowadzony w grubości daw- nego muru kurtynowego. Pierwsze piętro skrzydła Pierwsza wzmianka o olsztyńskim zamku pojawia się zajęły pomieszczenia mieszkalno-administracyjne, w akcie lokacyjnym miasta Allenstein, wystawionym dostępne przez czytelne do dziś, ostrołukowe otwory 31 października 1353 roku. Towarzyszą mu już wówczas wejściowe26, niegdyś wychodzące na drewniany ga- przedzamcze, młyn i rów młyński. Jako pierwsze ze nek27, a pozostałe kondygnacje – magazyny. Zamku skrzydeł zamkowych powstało skrzydło północne18. strzegł system murów obronnych: wysokich i niskich Skrzydło to połączyło funkcje mieszkalne, admini- (te ostatnie istniały od wschodu i północy), wzmoc- stracyjne i gospodarcze. Piętro budowli tradycyjnie nionych basztami o różnych rzutach. W zachodnim zajęły pomieszczenia o znaczeniu reprezentacyjnym: z murów obronnych,