PrawidáowoĞci w rozmiarze wystĊpowania... INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 1/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 137–145 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi Przemysáaw LeĔ PRAWIDàOWOĝCI W ROZMIARZE WYSTĉPOWANIA GRUNTÓW RÓĩNICZAN ZAMIEJSCOWYCH NA PRZYKàADZIE WSI W POWIECIE BRZOZÓW ____________ PATTERNS IN THE SIZE OF PLOTS BELONGING TO OUT-OF-VILLAGE OWNERS ON THE EXAMPLE OF VILLAGES IN BRZOZÓW DISTRICT Streszczenie WystĊpowanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywierających ujemny wpáyw na organizacjĊ i poziom produkcji rolniczej. Grunty te znajdują siĊ w na obszarze wsi, w której zamieszkują ich wáaĞciciele jak równieĪ znajdowaü siĊ mogą poza jej obszarem. Grunty znajdujące siĊ w sza- chownicy zewnĊtrznej są w posiadaniu mieszkaĔców wsi, a takĪe mieszkaĔców oĞrodków gminnych czy miast. MieszkaĔcy oĞrodków administracyjnych, usáu- gowych, przemysáowych i kulturalno – oĞwiatowych przewaĪnie są spadkobier- cami po rodzicach mieszkających na wsi, czy tych co wyemigrowali do miast. NaleĪy jednak wspomnieü o róĪniczanach, którzy kupowali dziaáki budowlane na wsi ze wzglĊdu na atrakcyjną lokalizacjĊ i ceny. Prowadzone badania pozwoliáy na okreĞlenie wpáywu oddziaáywania oĞrodków kulturowo-administracyjnych, usáugowo-przemysáowych na rozmiary gruntów bĊdących w szachownicy ze- wnĊtrznej. Badania zostaáy przeprowadzone w 44 wsiach powiatu Brzozów poáo- Īonego w woj. Podkarpackim. Sáowa kluczowe: szachownica gruntów, scalenie gruntów, rozproszenie gruntów Summary Occurrence of plot patchwork is one of significant factors having a nega- tive influence on the organization and level of agricultural production. Those plots are located within the area of a village where their owners live but they can be 137 Przemysáaw LeĔ also found beyond it. Grounds located in the external plot patchwork are in the possession of villagers as well as of commune and town dwellers. Inhabitants of administrative, service, industrial or cultural and educational centres are mainly legal heirs of parents who lived in the country or emigrated to cities. However, it is necessary to mention non-resident owners who have bought building lots in the country due to attractive location and prices. Research conducted so far allowed to specify the influence of cultural and administrative as well as industrial and service centers on the size of plots in external patchwork. Research was carried out in 44 villages of Brzozów district located in Podkarpackie voivodship. Key words: plot patchwork, land consolidation, fragmentation of land WSTĉP WystĊpowanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywierających ujemny wpáyw na organizacjĊ i poziom produkcji rolniczej. Za- gadnienie to byáo od dawna przedmiotem badaĔ [Koncent-ZieiĔski 1905, Rab- czuk 1968, Noga 1977, 2001]. Prace te dotyczą gruntów poáoĪonych na obszarze jednej wsi [Koncent-ZieiĔski 1905]. Natomiast prace [Rabczuk 1968, Noga 1977, 2001, 2009] dotyczą problematyki szachownicy miedzywioskowej. Grunty wáaĞcicieli indywidualnych bardzo czĊsto rozmieszczone są w sza- chownicy, którym to pojĊciem okreĞla siĊ rozrzucenie poszczególnych dziaáek ewidencyjnych wáaĞcicieli pomiĊdzy gruntami innych wáaĞcicieli. Grunty te mogą znajdowaü siĊ na obszarze wsi, w której zamieszkuje ich wáaĞciciel i wte- dy mamy do czynienia z szachownicą wewnątrzwioskową, lub znajdowaü siĊ równieĪ poza obszarem wsi, w której zamieszkuje ich wáaĞciciel, i wówczas jest to szachownica miedzywioskowa, zwana szachownicą zewnĊtrzną [Noga 1977]. Zabiegiem technicznym umoĪliwiającym likwidacjĊ szachownicy we- wnĊtrznej i zewnĊtrznej gruntów jest scalanie i wymiana gruntów. WaĪne jest aby dokonaü nie tylko likwidacji szachownicy wewnĊtrznej ale równieĪ usuwaü szachownicĊ zewnĊtrzną. WystĊpowanie szachownicy zewnĊtrznej pojawia siĊ w dwóch formach: – posiadania gruntów w badanej wsi przez wáaĞcicieli z innych miejsco- woĞci, – posiadanie gruntów innych miejscowoĞciach przez wáaĞcicieli badanej wsi. Dla okreĞlenia gospodarstw posiadających grunty w tych dwóch formach szachownicy zewnĊtrznej uĪywa siĊ pojĊcia „róĪniczanie”. Ze wzglĊdu na od- rĊbny charakter wymienionych form szachownicy zewnĊtrznej w dalszej czĊĞci opracowania bĊdą uĪywane okreĞlenia: – róĪniczanie miejscowi – wáaĞciciele, którzy mają grunty poza wsią ba- daną bĊdącą ich miejscem zamieszkania, 138 PrawidáowoĞci w rozmiarze wystĊpowania... – róĪniczanie zamiejscowi – wáaĞciciele którzy w badanej wsi posiadają grunty, a mieszkają w innych miejscowoĞciach, – grunty róĪniczan miejscowych – są to tylko grunty poáoĪone poza wsią w której mieszka wáaĞciciel (bez gruntów, które posiada we wsi zamieszkania), – grunty róĪniczan zamiejscowych – to grunty bĊdące w badanej wsi, a naleĪące do wáaĞcicieli zamieszkaáych poza wsią (bez gruntów które posiada w swoim miejscu zamieszkania)[Noga 1977]. Celem pracy jest okreĞlenie wpáywu oddziaáywania oĞrodków kulturowo- administracyjnych, usáugowo-przemysáowych na rozmiary gruntów bĊdących w szachownicy zewnĊtrznej. W pracy wykorzystano przeprowadzone badania szachownicy gruntów [LeĔ 2009], w powiecie brzozowskim w którym róĪniczanie zamiejscowi zaj- mują 7146.8 ha, co stanowi 20% ogólnej powierzchni gruntów indywidualnych w powiecie. Powierzchnia ta podzielona jest na 23394 dziaáki ewidencyjne. W tej powierzchni partycypuje 9341 wáaĞcicieli, zamieszkaáych na badanym terenie jak i poza jego granicami. W celu zrealizowania postawionego celu pracy okreĞlono oddalenie wsi od gmin na badanym terenie i miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok). Oddale- nie miĊdzy wsiami i miastami pomierzono na mapie w linii prostej do punktu ciĊĪkoĞci zabudowy wsi. Ustalenie zasiĊgu prawidáowoĞci wystĊpowania grun- tów bĊdących w szachownicy zewnĊtrznej okreĞlono przez obliczenie wspóá- czynnika korelacji pomiĊdzy oddaleniem wsi od miejscowoĞci stanowiących centra administracyjno-usáugowy i kulturowe. BADANIA SZCZEGÓàOWE W badaniach szachownicy gruntów zewnĊtrznej wykorzystano metodĊ ta- blic szachownicowych, które umoĪliwiają rozwiązywanie zagadnieĔ powiązaĔ miĊdzy miejscowoĞciami [Noga 1977]. W pracy wykorzystano tą metodĊ i utworzono macierz powierzchni róĪniczan miejscowych i zamiejscowych dla 44 wsi w powiecie Brzozów. Macierz tĊ uporządkowano umieszczając najwiĊk- sze wzdáuĪ przekątnej powierzchnie gruntów róĪniczan, w wyniku czego wyod- rĊbniáy siĊ grupy wsi, które koncentrują siĊ wokóá miejscowoĞci gminnych. Dla tych obszarów utworzono drugą macierz odlegáoĞci miĊdzy wsiami. Oprócz gruntów róĪniczan z badanego terenu wystĊpują równieĪ grunty róĪniczan spo- za terenu badaĔ. W pracy macierz uzupeániono o odlegáoĞci od analizowanych wsi do miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok), z których z których pochodzą róĪniczanie. Mając dwie macierze obliczono wspóáczynnik korelacji, którego istotna wartoĞü wskazuje na wpáyw oddziaáywania miejscowoĞci gminnych i miast na rozmiary szachownicy gruntów. Szczegóáowe wyniki analizy ilustrują dane liczbowe (tabela 1) i prze- strzenny obraz (rys. 1). Jak wynika z danych i ryciny wpáyw oddziaáywania 139 Przemysáaw LeĔ oĞrodków gminnych na prawidáowoĞci wystĊpowania powierzchni gruntów róĪ- niczan uzaleĪniony jest od wielkoĞü usáug w gminie i rzeĨby terenu, które utrud- niają áącznoĞü miĊdzy wsiami. I tak w gminie Domaradz róĪniczanie posiadają swoje grunty z 10 wsi. Jednak prawidáowoĞci wystĊpowania tych gruntów okre- Ğlone istotnym wspóáczynnikiem korelacji obserwuje siĊ tylko w 4 wsiach, któ- rych oddalenie odo Ğrodka gminnego ksztaátuje siĊ 3.9km do wsi Jasienica Ro- sielna aĪ do 6.0km do wsi Golcowa. W tych wsiach mieszkaĔcy Domaradza posiadają 58.47ha gruntów, co stanowi 86.3% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan. W pozostaáych 6 wsiach wystĊpowanie gruntów róĪniczan jest przy- padkowe. Tabela 1. ZasiĊg oddziaáywania miejscowoĞci gminnych na rozmiary gruntów róĪniczan Table 1. Range of influence of village communes on the size of non-resident owners plots Rozmiary gruntów ZasiĊg róĪniczan zamiejscowych róĪniczan z badanego o istotnych wspóáczynniku korelacji Nazwa terenu Lp. gminy Istotny Oddalenie Powierzchnia Liczba Powierzchnia Nazwa wsi wspóáczynnik w km wsi wsi ha % korelacji od gminy Jasienica 0,84 3,9 Rosielna 1 Domaradz 10 68,02 Blizne 0,97 4,2 58,67 86,3 Barycz 0,78 5,5 Golcowa 0,61 6,0 TrzeĞniów 0,90 3,0 Jabáonica 0,99 4.1 Polska 2 Haczów 17 43,98 Malinówka 0,88 4.5 26,72 60,8 Buków 0,77 4.7 Zmiennica 0,66 5.3 Jasionów 0,56 5.8 Blizne 0,86 2,3 Orzechówka 0,97 2,4 Jasienica 3 13 125,58 Domaradz 0,80 3,9 94,7 75,4 Rosielna Wola Jasie- 0,64 4,1 nicka Krzemienna 0,90 2,0 KoĔskie 0,99 2,3 Krzywe 0,88 3,2 4 Dydnia 19 127,56 Obarzym 0,78 3,3 46,55 36,5 Temeszów 0,63 3,4 Jabáonica 0,63 3,4 Ruska Wara 0,84 1,8 Siedliska 0,97 3,6 5 Nozdrzec 10 68,89 44,71 64,9 Háudno 0,69 4,0 WoáodĨ 0,69 4,0 ħródáo: obliczenia wáasne. 140 PrawidáowoĞci w rozmiarze wystĊpowania... W gminie Haczów prawidáowoĞü wystĊpowania gruntów róĪniczan obserwuje siĊ we wsiach oddalonych do 5.8km. WystĊpowanie to ma miejsce w 6-ciu z 17 wsi w których te grunty wystĊpują. Ogóáem grunty w tych szeĞciu wsiach zajmują 60.8% ogólnej ich powierzchni. W Jasienicy Rosielnej zasiĊg oddziaáywania wynosi 4.2km. W tym zasiĊgu znalazáy siĊ 4 wsie, a zatem aĪ w 9 pozostaáych wsiach wystĊpowanie gruntów jest nie istotne. Powierzchnia gruntów dla 4 wsi wyniosáa 94.7.67 ha, co stanowi 75.4% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan zamiejscowych z gminy Jasieni- cy Rosielna. W gminie Dydnia zasiĊg oddziaáywania wynosi 3.4 km. W tym zasiĊgu znajduje siĊ 6 z 19 miejscowoĞci.