ARCHIWA, BIBLIOTEKI I MUZEA KOŚCIELNE 85 (2006) KS. WITOLD KUJAWSKI* – WŁOCŁAWEK REPERTORIUM KSIĄG WIZYTACJI KANONICZNYCH BISKUPÓW KUJAWSKO-POMORSKICH PRZECHOWYWANYCH W ARCHIWUM DIECEZJALNYM W PELPLINIE CZĘŚĆ II1 G 26 A. OPIS KSIĘGI [1. Sygn. akt.] G26. [2. Tytuł oryg.] Archidiaconatus Pomeraniae sub auspiciis Illustrissimi Excel- lentissimi et Reverendissimi Domini Domini Constantini Feliciani de Szaniawy Szaniawski2, episcopi Vladislaviensis et Pomeraniae, per Joannem Casimirum Iu- gowski3, archidiaconum Pomeraniae, visitatus Anno Domini 1710 et 1711. [3. Daty krańc.] 1710-1711. [4. Opis zewn.] Łac.-Pol. 20 (36,0 × 24,0 cm.). Stron paginowanych cyframi rzymskimi XVI. Stron paginowanych cyframi arabskimi 425. Po stronie 275 znaj- duje się 10 kart niepaginowanych, gdzie zapisano sporządzony indeks alfabetycz- ny parafi i. Od karty 275, stawianych w nawiasach okrągłych, znajduje się dawna * Ks. Witold Kujawski – dr hab. historii Kościoła, prof. UMK, Kierownik Zakładu Historii Kościoła – Starożytnej i Średniowiecznej, Wydział Teologiczny UMK w Toruniu. 1 Pierwszą część niniejszego Repertorium opublikowano w tomie 84 Archiwów Bibliotek i Mu- zeów Kościelnych, s. 93-236 (przypis redakcji). 2 Szaniawski Konstanty Felicjan, biskup włocławski w latach 1706-1720, później biskup kra- kowski. 3 Jurgowski Jan Kazimierz, archidiakon pomorski, zm. w 1726 r. Biogram tego prałata zob. S. Chodyń s k i, Katalog prałatów i kanoników włocławskich, s. 346, 348-350 [rkps w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku]. 150 KS. WITOLD KUJAWSKI paginacja od 1 do 151. Ponieważ jest to jednak jedna księga, a nie dwie oprawio- ne razem, nową paginacją zaznaczono te część księgi, gdzie umieszczono dekrety reformacyjne. Oprawa stara, w skórę tłoczoną. Na grzbiecie księgi napis: „Visita- tio Szaniawski”. Stan zachowania oprawy i całej księgi dobry. Pismo staranne i jed- nej ręki. Karty puste: VI, XVI, 90d, 102-104, 130- z kartą następną nlb, 154, 186, 208-210, 243c, 275, 275v, 18(292), 34(308), 40(314), 66(340), 98(372), 114(388), 130(404). [5. Uwagi] Była to wizytacja generalna, tak zewnętrzna, jak i wewnętrzna, ponieważ niekiedy zwracano także uwagę na sprawy związane z życiem we- wnętrznym duchowieństwa. W niniejszym repertorium nazwy parafi i podawano w obecnym brzmieniu. Nazwy miejscowości natomiast, ponieważ wyliczano je bardzo dokładnie, poda- no w brzmieniu ówczesnym. Przy wyliczaniu wsi podawano zazwyczaj, jakie ofi ary z postaci mesznego z nich oddawano oraz najczęściej podawano także właściciela. Rozróżniano tu jednak pomiędzy dochodami, jakie były na rzecz utrzymania świątyni parafi alnej, czyli dochodami parafi i, a dochodami samego proboszcza. W protokółach tej wizytacji podawano prawdopodobnie nie tylko wszystkie wioski, ale i przysiółki, czy pojedyncze osady, często były to osady młyńskie. Znacznie więcej niż w wizytacjach poprzednich. Wielu z nich nie da się zidenty- fi kować. Gdy idzie o paramenty liturgiczne, zasadniczo ograniczano się do wyliczenia naczyń srebrnych. Kiedy podawano ilość wiernych, chociaż nie we wszystkich protokółach, prawdopodobnie brano pod uwagę tych, którzy przystępowali już do sakramentu pokuty i Komunii świętej. Z wielu protokółów, zwłaszcza tych ostatnich, trudno dowiedzieć się, czy był przy kościele kapłan i czy odbywały się nabożeństwa. Sporadycznie tez podawa- no ilość wiernych. Może niektóre te sprawy wyjdą w zarządzeniach powizytacyj- nych, pomieszczonych w drugiej części księgi. Przy tych dekretach podawano niekiedy daty ich wystawienia. Może są to daty wizytacji. Jednak kolejność wizy- tacji dekanatów nie jest zgodna z kolejnością zapisów dekanatów wizytacyjnych. Znaczyłoby to, że dekrety, jeżeli nawet były wystawiane razem z wizytacją, to zapis w księdze zarządzeń wizytacyjnych, musiał być robiony osobno, na podsta- wie brudnopisu. B. ZAWARTOŚĆ KSIĘGI Na wewnętrznej stronie okładki napis: Szaniawski per Jugowski z wyjaśnie- niem w języku niemieckim. Karta tytułowa z tytułem podanym jak wyżej, s. I. Herb biskupi Feliksa Konstantego Szaniawskiego i formy grzecznościowe, zapewne ułożone przez sekretarza tej wizytacji, Jana Lewińskiego4, s. II-IV. 4 Jego podpis znajduje się na końcu strony IV. REPERTORIUM KSIĄG WIZYTACJI 151 Pismo wizytatora Jana Kazimierza Jurgowskiego, archidiakona pomorskiego, adresowane do ordynariusza diecezji włocławskiej i-pomorskiej, Konstantego z Szaniawy Szaniawskiego, z osobistym podpisem Jurgowskiego, s. V. Pismo wizytatora skierowane do duchowieństwa i wiernych archidiakonatu z racji mającej się rozpocząć wizytacji, s. VII-X. Wykaz pytań, jakie będą stawiane proboszczom, dotyczące tak spraw ogól- nych, stanu świątyni, duszpasterstwa, jak i osobistego zachowania się duszpaste- rzy, s. XI-XIV. Przykłady formularzy pism, jakie w pomorskiej części są często zmuszeni wystawiać proboszczowie w kwestii przyjmowania sakramentu chrztu, czy mał- żeństwa w innych parafi ach, a także pozwolenia na pogrzeby, s. XIV-XV. Wizytacja dekanatu berneńskiego [kościerzyńskiego] B e r n a [Kościerzyna]5. Świątynia murowana, przed około sześćdziesięcioma laty wystawiona staraniem kartuzów, którzy są właścicielami wsi parafi alnej Gra- bowo. Wspomniano, ze dawny drewniany kościół został spalony przez Szwedów i był pw. św. Wojciecha i św. Jerzego. Opis świątyni i jej wnętrza. Wykaz uposa- żenia. Istniało bractwo Różańca świętego, posiadające dokumenty świadczące o spe- cjalnym uposażeniu w postaci zapisanych sum na dobrach Stawiska i innych. Wy- kaz paramentów. Dochody proboszcza. Wykaz miejscowości parafi alnych, z których pobierał proboszcz meszne: Zamek w Kościerzynie, miasto Kościerzyna i wsie: Korne, Lubiana, Owśnice, Fiszerowa Huta, Szynheida, Kruszyna, Szymbark ze świątynia luterańską, gdzie nie było katolików, Czernin, Skorzewo, Bierznica, Wąglikowice z kaplicą we dworze, ale bez uposażenia i paramentów kościelnych, , Klincz Ma- ły, Puc z Zalesiem i Dobrogoszczem, Sikorzyn z dwoma wioskami zwanymi Hu- ty, Sarnowy. Paramenty. Wójtostwo Kościerzyna miało sześć łanów, ale nie odda- wało mesznego. Miasto zaś Kościerzyna miało także wieś zwaną Miejska Huta, skąd także proboszcz nic nie otrzymywał. Rekownica, w której znajdował się kościół. Bendomino Wielkie i Bendomino Małe, dawniej należące do parafi i Koś- cierzyna, obecnie należy do parafi i Rekownica. Roczny dochód proboszcz pobie- ra także z Pierszczewka. W tej wsi znajdowała się karczma, którą proboszcz An- drzej Laurinowicz, aktem spisanym w aktach ławniczych w Kościerzynie, zamie- nił ze starostą kościerzyńskim. Folwark Prohal, dawniej należący do probostwa, obejmujący 14 lub 16 łanów, nadanych jeszcze przez Krzyżaków, został wydzier- żawiony, za zgodą Konsystorza na lat trzy niejakiemu Piotrowi Kalina za 120 fl orenów rocznie. Zabudowania parafi alne oraz dla organisty i nauczyciela. Istniał przytułek, zwany szpitalem, z własnym uposażeniem tu wyliczony. Była przy nim kaplica drewniana, aktualnie znajdująca się w ruinie. 5 Poniżej używa się zawsze nazwy Kościerzyna. 152 KS. WITOLD KUJAWSKI Aktualnie parafi ą administrował Maciej Lipieński, posiadając wszelkie doku- menty, s. 1-7. S t ę ż y c a. Kościół nowy, murowany, staraniem obecnego proboszcza, z jego funduszy i z ofi ar wystawiony, Opis świątyni. Był przywilej odpustowy na św. Jana Chrzciciela i św. Katarzynę z 1700 r. Bractwo Różańcowe i Najświętszego Imienia Jezus. Uposażenie parafi i, według dawnych wizytacji liczące 4 łany. Do- kładny opis pól. Wsie parafi alne: Stężyca Szlachecka i Stężyca Królewska, Gostomie, Niesio- łowice, Borucin, Mściszewice, Kamienica, Żeromino, Przewóz, Zgorzałe, Golu- bie, Czaple, Pierszczewko, Nowa Wieś, Huta Klukowa, Łosieniec, Huta Kamie- niecka. Zabudowania parafi alne. Szkoła, w której mieszka organista, uczący zaledwie dwóch uczniów. Przytułek, bez własnego uposażenie, a w nim czterech pod- opiecznych, żyjących z jałmużny. Proboszcz Jakub Franciszek Alshutt, od 1690 r., aktualnie dziekan mirachow- ski, k. 7-10. G r a b o w o6. Dawniej kaplica pw. św. Anny, nie konsekrowana, służąca je- dynie kartuzom, przed ośmioma laty zamieniona na świątynię parafi alną. Opis wnętrza. Dzwonnica w wieży. Paramenta liturgiczne. Uposażenie, jak to stwierdzały dokumenty, stanowiły cztery łany ziemi. Wsie parafi alne: Grabowo, Kłobuczyno, Foshuta, Huta Grafowska, Jasiowi Huta, Szto- frowa Huta, Szpon, Lerckie, Ossenkop. Zabudowania parafi alne zbudowane przez dziewięcioma laty w tzw. pruski mur. Organista i nauczyciel w jednej osobie miał swój domek. Parafi ą administrował Jan Schram, s. 10-12. L i p u s z. Wieś królewska. Kościół drewniany pw. św. Michała. Jego opis. Paramenta liturgiczne. Uposażenie proboszcza w cztery łany ziemi. Wsie paraf.: Lipusz, Kalisz, Puszkowy, Skwierawy, Gostomko, Ścibol, Żołna, Grzybowo, Wyrówna, Dzie- miany, Trawice, Pelk – osada młyńska, Diwan, Śluza, Jabłuszek, Borowiec, Zdro- je, Lorens. Zabudowania parafi alne drewniane. Szkoła, w której mieszka nauczy- ciel i organista w jednej osobie7. W i e l e. Wieś królewska. Kościół drewniany pw. św. Anny Opis świątyni. Paramenty liturgiczne. Bractwa dwa: Św. Józefa i św. Anny, posiadające przywi- leje nadane przez Stolicę Apostolską. Uposażenie proboszcza w pięć łanów ziemi. Wsie parafi alne, z których pro- boszcz pobierał meszne: Wiele, Karsin folwark i Karsin wieś, Górki, Przytarnia, Borsk, Dabrowa, Miedzo, Cisewie, Wojtal, Ossowo, Piechowice, Kliczkowy, Broda, Odry z kaplicą starą, Dziedzic miejscowy wynagradzał proboszcza, gdy tu 6 Dawniej nosiło nazwę Grabowo Stare, obecnie Grabowo Kościerskie. 7 Nie podano żadnej wiadomości o proboszczu. REPERTORIUM KSIĄG WIZYTACJI 153 odprawiał, Plęsy, Wdzydze Kiszewskie. Zabudowania