KRZYSZTOF KŁODAWSKI POCZĄTKI I ROZWÓJ PARAFII EWANGELICKO - AUGSBURSKIEJ W WYSZOGRODZIE W XIX i POCZĄTKACH XX W. Abstrakt Przełom XVIII i XIX wieku to czas, kiedy na ziemiach polskich, w tym także na Mazowszu zdynamizowa­ niu ulega proces kolonizacji niemieckiej-ewangelickiej, poprzedzonej napływem osadników holenderskich wyznania mennonickiego, którzy wprowadzali nowąjakośó w kulturze rolnej zasiedlanych obszarów oraz typ osadnictwa polegający na spisywaniu kontraktów dzierżawnych z właścicielami gruntów. Kolonizowa­ ne były przede wszystkim tereny nadwiślańskie na Mazowszu oraz w ziemi dobrzyńskiej. Między innymi dlatego Wyszogród stał się obok innych miast i osad: Płocka, Dobrzynia nad Wisłą, Osieka nad Wisłą (Ossówki), Lipna i Michałek (Rypina), ważnym ogniwem struktury organizacyjnej Kościoła ewangelicko - augsburskiego północnego Mazowsza. Kluczowe słowa: Wyszogród, zbór ewangelicki, pastor, filia, kantorat, mennonici. Proces kolonizowania terenów nadwiślańskich pewnienie, o przystosowaniu na mieszkanie zabu­ m.in. w okolicach Wyszogrodu zapoczątkowany dowań zniesionego klasztoru ks. Franciszkanów. został jeszcze w drugiej połowie XVIII w. Element Pastor do czasu wybudowania pastorówki miał napływowy w dużej mierze stanowili koloniści ze korzystać z budynków gospodarczych - domu Szwabii, Wirtembergii oraz Śląska. Nie mniejszą dla czeladzi - co potwierdza pismo Komisji Woje­ rolę odegrali osadnicy holenderscy wyznania wódzkiej Płockiej do K.R.W.R.i O.P w Warszawie mennonickiego, którzy swojąobecnośćzaznaczyli z dnia 26 lipca 817 r. Sytuację skomplikował fakt, w: Drwałach, Holendrach, Kępie Antonińskiej, iż klasztor miał być przekazany do dyspozycji Urzę­ Kępie Niemieckiej, Kępie Ośnickiej, Kępie Popie- du Spławów i Budownictwa Statków. Wiązało się to larskiej, Kępie Śladowskiej, Kępie Wyszogrodzkiej, z wyznaczeniem nowego lokum dla pastora. Jed­ Kępie Zakroczymskiej, Rakowie, Śladowie, Wilcze ną z propozycji było przekazanie części klasztoru Śladowskie1. Poza wspomnianym Wyszogrodem2 na mieszkanie dla duchownego5. Podobnie - jak ruch migraćyjno - kolonizatorski objął także mia­ wspomniany dom dla pastora i zabudowania steczka: Bodzanów, Czerwińsk oraz okoliczne gospodarcze - remontu wymagał kościół, który wioski. Skutkiem tych działań było powstanie już w chwili przekazania go gminie wyznaniowej siedemnastu zwartych kolonii m.in. w: Ślado­ znajdował się w złym stanie. Kościół nie został wie, Kónigsdorff - Wyciejewie, Rakowie, Kępie odnowiony przez władze pruskie a w obliczu to­ Niemieckiej, Drwałach, Bulkowie, Boguszynie, czącej się później wojny, podczas której służył jako Zakrzewie, Kępie Zakrzewskiej, Rakowie a także magazyn, kuźnia oraz miejsce zatrzymań rekru­ w kolonii Czerwińsk, Nowym Modlinie, Dzierzą- tów, uległ dalszej dewastacji. Chociaż wysiłkiem zni, Cieszkowie, Ciemniewie i Biele - Brzeźnicy. parafian był remontowany, to wedle informacji Posługę religijną początkowo sprawował pastor z 1817 r., kwota 1.667 r. 18 gr. przerastała moż­ z Iłowa3. Sytuację zmieniło dopiero powstanie liwości finansowe członków zboru. W tej sytuacji zboru w Wyszogrodzie datowane na 1804 rok. pastor Hevelke (jako wicekonsystorz) zapropo­ Wówczas, dnia 6 sierpnia rząd pruski dekretem nował, aby potrzebne środki pozyskać z fun­ powołał do życia nową parafię wyznania ewange­ duszu wspierania duchowieństwa oraz poprzez licko-augsburskiego. Sam kościół otwarty został ogłoszenie zbiórki (kolekty) wśród okolicznych 24 lutego 1805 r 4. Już od samego początku bory­ społeczności ewangelickich6. Z pochodzącego kano się z problemami lokalowymi, wyrażającymi z 1826 r. spisu funduszów kościoła ewangelickiego się m.in. brakiem odpowiedniego mieszkania dla w Wyszogrodzie wiadomo, że na dochód pastora pastora. Stojący na czele zboru ksiądz Chrystian składały się: pensja z kasy wojewódzkiej w wyso­ Milkę otrzymał (jeszcze od władz pruskich) za­ kości 558 zł, 23 gr.; kwesta z nabożeństw - 120 NOTATKI PŁOCKIE • 2009 * 1/218 11 zł; wydzierżawianie ławek - 96 zł.; nadzwyczajne 2) składkę ogniową - 13 zł. 18 gr. dochody -1 2 0 zł. Pastor nie otrzymywał natomiast 3) kontyngens - 23 zł. 25 gr. kwoty 180 zł. z kasy ekonomicznej Wyszogrodu, 4) szarwark pieni ę żny - 62 zł. którą zatwierdził jeszcze rząd pruski (zniosła ją 5) szarwark w naturze z 4 włók K.R.S.W.i P. 14 czerwca 1820 r.). Nie pobierał rów­ - 6 zł.”9. nież składek od kolonistów z ekonomii Monkolin i Sielec, gdyż zasiedlone dużo wcześniej przez ko­ Pastor Mylke jeszcze od roku 1805 otrzymywał lonistów, wydzierżawione zostały katolikom. Pastor następujące świadczenia: posiadał grunt o powierzchni 4 włók i 2 mórg mag­ „ z amtu Sielec morgowego 346 zł. 19 gr. deburskich. Z tego użytkowanych było 554 !4 mórg - z objazdu parafii - 1 8 0 zł. a kolejne 69 !4 morgi traktowane były jako nieużyt­ - z Kasy Ekonomicznej Miasta Wyszogroda -180 ki (szacunkowy dochód - 251 zł.). W sumie dochód zł. pastorału wyniósł 2.860 zł., który był i tak niższy od - z kasy głównej wojewódzkiej -1341 zł. gr.17 minimum, wynoszącego 3.196 zł., zatwierdzone­ - kwesta Dzwonka -120 zł. go przez rząd7. Aż do momentu podniesienia jego - ławkowe - 96 zł. dochodów magistrat w Wyszogrodzie przekazywał - nadzwyczajnego przychodu -120 z ł co łącznie duchownemu (w latach 1817-1819) kwotę 180 zł.8 ( z gruntem) dawało dochód 3096 zł. ”10. Według dokładnego opisu stanu materialnego pa­ rafii sporządzonego w obecności członków dozoru Wśród wydatków wskazane zostały następują­ kościelnego: Fryderyka Heyze i Heinricha Fetynga ce pozycje: opłata za korzystanie z koni oraz po­ wiadomo, że na 4 włókach: „rachuiąc na morgę, datek za użytkowanie gruntu - 2.760 zł.; pensja dla ćwiartek trzy warszawskich wysiewu także ogród zakrystiana - 240 zł.; bliżej nieokreślone wydatki przy folwarku trzymaiącego morgów dwie”. Dalej - 96 zł., co łącznie składało się na sumę 3.096 zł. odnotowano: „Wpolu pierwszym ozimiennym na Pastor następnie stwierdził, że: „Morgowego nie zachód położonym ku Drwalom zwanej Francisz­ odbieram przez co, na niedostatek wystawiany kańskiej włóki wysiano 16 korcy żyta w drugim polu jestem.[...j Toż samo nie odbieram należności 180 Jarzynnym na zachód ku wsi Drwałom położnym zł.[....]z Wyszogroda’n1. Duchowny w opisie stanu zwanym Franciszkańska włóka wysiano także parafii przedstawił wyposażenie kościoła parafial­ korcy 16 żyta. Zaś na półwłóczku na północ poło­ nego12 oraz stan budynków należących do gminy żonym ku wsi Wilczkowa wysiano Jarzyny korcy wyznaniowej13. Tak więc stan zabudowań gospo­ pięć. Ogół Gruntu łącznie z ogrodami w dwóch darczych pozostawiał wiele do życzenia i wymagał polach czyni włók magdeburskich 4 morgów 2 z dużych nakładów finansowych. W dobrym stanie których to gruntów znajdował się jedynie cmentarz14. Pastor wyszo­ klasy drugiej - morgów 4 1A grodzki sprawował również swoją posługę w okoli­ klasy trzeciej - morgów 7 cach Płońska, Przasnysza oraz Pułtuska, z zastrze­ klasy czwartej - morgów 16 żeniem pełnienia tych funkcji do czasu powstania klasy piątej - morgów 2 tam osobnych parafii. Ksiądz Chrystian Mylke zmarł w ogrodach klasy drugiej - morgów 521A 20 września 1829 r.15. Jego następcą został Ignacy Karol Wilhelm Boerner, kandydat teologii, powoła­ Reszta zaś Gruntu nie użytecznego składa się z ny 13 października 1829 r. Pastor Boerner pełnił Parowy i Górnie użytecznych”. swojąfunkcję do początku 1837r., kiedy to obejmu­ jąc pastorat w Płocku j jednocześnie urząd super- Następnie dowiadujemy się że: intendenta diecezji płockiej, pozostawił vacat, do b) „łąki nie masz żadnej objęcia którego kandydowali: pastor Rosenthal z c) pastwiska żadnego tylko z ogółem miasta parafii Węgrów oraz Wilhelm Alberti i Lemke. Osta­ d) panszczyzny żadnej tecznie funkcję tę otrzymał i przyjął Wilhelm Alber­ e) intrat z młyna propinacyi, rybołóstwa itp nie po­ ti,16 który wcześniej pełnił (krótko) obowiązki pasto­ siada żadnych i innych gruntów ra w Płocku po śmierci księdza Hevelke. Ostatecz­ f) domu żadnego któryby intratę czynił nie masz nie dnia 30 kwietnia 1837 r., został powołany na g) dziesięciny snopowej ani pieniężnej żadnej pastorat wyszogrodzki (otrzymał 34 na 59 głosów). h) kapitałów żadnych” Wszystko to odbyło się w obecności członków do­ Odnośnie opłat z gruntu i budynków uiszczane zoru kościelnego - Jakuba Klingera, S. Kram i M. były następujące świadczenia: Rem17. Już podczas bytności tego pastora, zastrze­ 1) Podymne do Roku - 15 zł. 12 gr. żenia pod jego adresem kierowali ewangelicy 12 NOTATKI PŁOCKIE • 2009 * 1/218 mieszkający w Wyciejewie, którzy zarzucając mu nego przez Towarzystwo Ogniowe oraz z fundu­ zdzierstwo, na znak protestu realizowali powinności szów: na urządzenie parafii i budowle kościołów religijne w kościele rzymsko-katolickim w Łętowie18. ewangelickich na rok 1841 w wysokości 2.302 zł. Nowo powołany pastor miał otrzymywać 1.900 zł. 26 gr. oraz funduszu ekstraordynaryjnego - w kwo­ rocznej pensji, powiększonej o około 200 zł. z przy­ cie 3.742 zł. 24 gr.24 Dwa lata później systemat należnych zborowi od 1805 r. gruntów klasztornych. podjął się remontu kościoła, którego wartość osza­ Miał również do dyspozycji mieszkanie (opłacane cowano na 1.341 r. 4 1 1/2 kop. Wedle anszlagu ze składek kościelnych), składające się z trzech (kosztorysu) zatwierdzonego 19 lipca 1843 roku pokoików, alkierza, kuchni, spiżarni i piwnicy. Po­ przez K.R.S.W.iD., nawa kościoła miała długość 28 zostałe dochody czerpał z tzw. Jura stolae” według % łokci, szerokość 21 14 łokci a wysokość 16 /4 obowiązującej taryfy19. Tuż po wyborze nowego łokci; prezbiterium 22 % łokci, szerokości 17 łokci pastora poruszona została