tehnologija mesa UDK: 504.5:546.815(497.113) ; 599.325(497.113) Osnivač i izdavač: Institut za hihijenu i tehnologiju mesa, Beograd ID: 207315724 Originalni naučni rad Original scientifi c paper Ispitivanje sadržaja olova u divljim zečevima sakupljenih u blizini autoputa E70 na području Sremskog okruga Petrović Zoran1, Milićević Dragan1, Vranić Danijela1, Đinović-Stojanović Jasna1, Nikolić Dragica1, Lukić Mirjana1, Milijašević Milan1 S a d r ž a j: Ukupno je analizirano 66 uzoraka (33 bubrega i 33 jetre) tkiva divljeg zeca (Lepus europaeus) ekstrahovanih iz trupova 33 odstreljene jedinke iz pretežno poljoprivrednih područja Srema, u neposrednoj blizini Autoputa E70. Neparametrijskom statističkom analizom (Kruskal-Wallis i Post hoc Man-Whitney test) nisu registrovane statistički značajne razlike medijan vrednosti (p > 0,05) izmerenih koncentracija olova između bubrega i jetre, kako po starosnim grupama, tako i između lokaliteta. Zabeleženo je, brojčano i procentualno, smanjenje slučajeva registrovanog olova u bubrezima i jetri sa porastom vazdušne distance od Autoputa E70. U bubrezima, olovo nije registrovano u 23% ispitana uzorka (limit detekcije metode 0,05 mg/kg) dok u jetri olovo nije registrovano u 45% uzoraka. Analizom dobijenih podataka ustanovljena je bioindikacija prisustva olova koje potiče iz životne sredine, kao i da su registrovane vrednosti u ispitanim tkivima na niskom nivou. Samo u jednom uzorku jetre izmerena vrednost za olovo (0,63 mg/kg) premašila je maksimalno dozvoljenu količinu za iznutrice životinja. Ključne reči: olovo, divlji zec, bubreg, jetra. Uvod useve. Korenov sistem biljke sadrži više olova u od- nosu na stabljiku i lišće, dok semenke i voće sadrže U životnoj sredini, u atmosferi, hidrosferi, lito- najmanje koncentracije (Davies i dr., 1987). sferi i biosferi, se pojavljuje različiti broj toksičnih Ingestija zemljišta, odnosno zelene mase, je supstanci, što zavisi od izvora zagađenja (industri- glavni izvor ovog metala unetog u organizam životi- ja, energetika, saobraćaj, poljoprivreda itd.). Često nja. Ono se unosi kontaminiranom hranom i vodom, dolazi do međureakcija i stvaranja sekundarnih za- pogotovu kada se pašnjaci ili njive za proizvodnju gađivača u životnoj sredini (Đurić i Petrović, 1996). drugih hraniva nalaze uz velike saobraćajnice i tran- Prisustvo teških metala u životnoj sredini je veoma zitne puteve. Smatra se da pašnjaci moraju biti uda- zastupljeno. Ono potiče iz prirodnih i antropogenih ljeni od saobraćajnica minimalno 50 m vazdušne li- resursa. Neki metali su veoma značajni za rast bi- nije (Teodorović i Dimitrijević, 2011). ljaka, zdravlje životinja i ljudi. Ukoliko su prisut- U prošlosti su transportne aktivnosti u kojima ni u povećanim koncentracijama, tada imaju toksi- su učestvovala motorna vozila bili glavni izvor emi- čan efekat na biljni i životinjski svet i, posledično, sije olova u vazduh. Veći deo antropogenih izvora na ljude. U određenim slučajevima, teški metali, po- olova je tokom godina eliminisan gašenjem industri- red svoje stabilnosti, imaju potencijal da se akumuli- je ili tehničko-tehnološkim zahvatima. Ovo se od- raju u kopnenim i vodenim ekosistemima, u visokim nosi, pre svega, na eliminaciju olova iz motornih koncentracijama i da izazivaju narušavanje zdra- benzina, boja, pesticida, municije (De Jonghe i dr., vlja životinja i ljudi, preko zemljišta (aerodepozici- 1981). ja), unošenjem hrane, udisanjem prašine i zagađe- Imajući u vidu perzistenciju olova, njegovu nog vazduha, ili preko kože (Adriano, 2001). bioakumulativnu prirodu i toksičnost, kao cilj ovog Akumulacija olova u zemljištu i površinskim rada postavljeno je da se utvrdi sadržaj olova iz ži- vodama zavisi od mnogih faktora, od kojih su naj- votne sredine u bubrezima i jetri divljeg zeca sa lo- važniji pH, kompozicija minerala i količina i tip or- kalnih poljoprivrednih područja, u neposrednoj bli- ganske materije. Olovo u zemljištu se transferiše u zini autoputa E70. Zatim je predviđeno da se utvrdi 1Institut za higijenu i tehnologiju mesa, Kaćanskog 13, 11000 Beograd, Republika Srbija. Autor za kontakt : Petrović Zoran, [email protected] 66 Tehnologija mesa 55 (2014) 1, 66–72 postojanje eventualnih razlika u koncentracijama Određivanje starosti jedinki divljeg zeca olova u oba organa, u zavisnosti od starosti životi- nja, i korelira sa udaljenjem od autoputa. Takođe, Starost sakupljenih zečeva određena je merenjem projektovani cilj je bio i da se, na osnovu dobijenih mase očnog sočiva (Lens cristallina). Kriterijumi za rezultata, na posredan način, korišćenjem uzoraka svrstavanje u starosne grupe su bili: starost 3−6 me- tkiva tokom regularne lovne sezone, preko dozime- seci (100−200 mg), 12 meseci (200−280 mg), 12−24 trije ciljnih tkiva, utvrdi da li postoji bioindikacija meseca (280−310 mg), 24−36 meseci (310−370 mg) prisustva olova na područjima sa kojih su uzorci sa- i stariji od 36 meseci (> 370 mg). kupljeni. Priprema uzoraka za instrumentalno određivanje olova Materijal i metode Za ispitivanje su korišćeni uzorci jetre i bubre- Sakupljanje uzoraka ga zečeva, koji su do ispitivanja čuvani u zamrziva- ču na temperaturi od –18°C, u komadu, upakovani u Uzorci tkiva divljeg zeca (Lepus europаe- us) su sakupljeni tokom regularne lovne sezone je- polietilenske kese i jasno označeni. Nakon vađenja sen-zima 2010/2011. godine sa teritorija lovačkih iz zamrzivača, uzorci su defrostovani na sobnoj tem- udruženja (LU) Voganj, Mali Radinci, Putinci, Bu- peraturi, na oko 20°C, do temperature „namrznu- đanovci i Nikinci. Ukupno je bilo sakupljeno 33 tog“ stanja (−4°C do −6°C), a zatim su pripremljeni uzorka bubrega i 33 uzorka jetre, što ukupno čini za instrumentalno određivanje teških metala. Uzor- 66 uzoraka tkiva. ci tkiva su nakon defrostracije, mleveni u miniblen- deru PHILIPS HR 2860 (220W), a zatim homoge- nizovani u Ultraturax homogenizatoru. Nakon ove faze pripreme, kompletan homogenat svakog uzor- ka prenošen je u vegeglas sa šlifovanim poklopcem. Na analitičkoj vagi, model DENVER INSTRU- MENTS 215D−USA, obavljeno je prethodno tarira- nje sa tefl onskom kivetom, u koju je, sa tačnošću od ± 0,0001g, odmeravano oko 1 g uzorka. U tefl onske kivete sa odmerenim uzorcima, za- sebnim klipnim pipetama, dodavano je, najpre, po 8 ml koncentrovane azotne kiseline (HNO3, 65%, Analytical grade, JT Baker, Center Valley, USA), a zatim 2 ml vodonik-peroksida (H2O2, 30% Analyti- cal grade, Kemika, Zagreb, Hrvatska), (odnos azotna kiselina/vodonik-peroksid je bio 4:1). Azotna kiselina rastvara većinu metala, prevođenjem u rastvorne ni- trate, a dodatak vodonik-peroksida sprečava stvaranje azotnih para i ubrzava digestiju uzoraka organskog porekla sa povećanjem temperature. Tefl onske kivete su zatim zatvarane kompletom specijalnih zatvarača, plastičnih prstenova i opruga, ubacivani u pripadaju- će rotorske segmente, koji su pritezani specijalnim ključem sa podešenim momentom zatvaranja. Uzorci za ispitivanje su razarani u uređaju MI- LESTONE TC (Touch Control, EVISA, EU), sa re- ferentnom sondom za kontrolu temperature, uz kori- šćenje segmentnog rotora HPR-1000/10S. Program spaljivanja u uređaju bio je podešen u dva koraka, prema uputstvu proizvođača MILESTONE Appli- Slika 1. Područje Sremskog okruga sa kojeg su cation Note HPR-CL-02 − Animal Tissue. Spaljiva- sakupljeni uzorci tkiva divljeg zeca nje uzoraka je obavljano metodom kisele mikrota- Figure 1. Srem district from which hare samples lasne digestije, u zatvorenim tefl onskim kivetama, were collected pod pritiskom, uz korišćenje temperaturne kontrole 67 Petrović Zoran i dr. Ispitivanje sadržaja olova u divljim zečevima sakupljenih u blizini autoputa E70 na području Sremskog okruga mikrotalasnog zagrevanja sa automatskim podeša- seriji uzoraka sličnog matriksa (bubreg i jetra). Pri- vanjem snage i pritiska (US EPA METOD 3052). nos za olovo je iznosio 83−89%, u jetri i 98−112%, Nakon razaranja uzoraka obavljeno je kvanti- u bubregu. tativno prenošenje sadržaja iz kivete u normalne su- Dobijeni rezultati prinosa za analizirane metale dove od 50 ml, koji su dopunjavani do crte dejonizo- su bili u okviru preporučenih vrednosti (80−120%) vanom vodom. Dejonizovana voda je pripremana na za teške metale u analizi tkiva divljači, prema uput- uređaju ELGA Purelaboption DV 35, sa provodlji- stvu kanadske službe za divljač i konzervaciju priro- vošću 0,067 μS/cm. de (Neugebauer i dr., 2000). Plan kontrole kvaliteta je predvideo i upotre- Instrumentalno određivanje olova bu sertifi kovanog referentnog materijala (liofi lizovan bubreg svinje u formi homogenizovanog praha, BCR Za određivanje sadržaja olova (Pb) korišće- No.186), sa sertifi kovanim vrednostima za koncen- na je atomska apsorpciona spektrometrija, grafi tna tracije toksičnih elemenata. Očitane vrednosti teških tehnika − GFAAS (Graphite Furnace Atomic Ab- metala u referentnom materijalu su iznosile ±10% od sorption Spectrophotometry), interna šifra metode sertifi kovanih srednjih vrednosti. Čuvanje i postupa- 02R.01.033, uz upotrebu autosemplera, na aparatu nje sa sertifi kovanim referentnim materijalom je bilo VARIAN SpectrAA 220 i grafi tne peći, model VA- u skladu sa uputstvom za rukovanje. Za pripremu RIAN GTA 110. Olovo je očitavano na 283,3 nm, kontrolnih standarda odmeravano je 200 mg sertifi - LOD (Limit of determination) = 0,05 mg/kg. kovanog referentnog materijala. Očitavanje standar- Instrumentalna metoda određivanja teških me- da u okviru analize pojedinačnih metala vršeno je na tala je akreditovana od strane Akreditacionog tela kraju svake serije od 20 uzoraka. RSD vrednosti (%) Srbije (ATS).