Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Teo Vermote Links Fietsen ? De socialistische wielerbeweging en de omgang met het wielerflamingantisme in de socialistische pers tijdens het interbellum. Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master of Arts in de geschiedenis 2014 Promotor: prof. dr. Gita Deneckere vakgroep geschiedenis Verklaring De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie. Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de promotor(en). Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotor(en) zijn niet verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd en beschreven zijn. Dankwoord Hoewel mijn naam nu pronkt op de voorpagina van deze scriptie, zijn heel wat mensen mee verantwoordelijk voor de realisatie ervan. Zonder hen geen thesis, en dat besef ik maar al te goed. Uiteraard begin ik met mijn promotor Gita Deneckere te bedanken voor de vele aanmoedigingen, bijsturingen, suggesties en constructieve kritieken tijdens het afgelopen jaar. Een hoewel hij geen aandeel heeft in de realisatie van deze thesis zou ik ook de promotor van mijn bachelor paper, Berber Bevernage willen bedanken voor de talloze gesprekken en zoektochten tijdens de moeilijkere periode in mijn studieloopbaan. De oprechte bezorgdheid die jij, samen met professor Deneckere enkele jaren terug toonde, zal mij altijd bijblijven. Uit de lijst van de vele bibliotheken en archiefinstellingen die ik dit jaar bezocht, zou ik vooral het Amsab-ISG willen bedanken voor de vriendelijke bediening. Mijn ouders wil ik ook graag bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun, interesse, begrip en zo veel meer: Mijn mama voor de aansporingen en hulp bij het verzamelen van het fotomateriaal. Mijn papa, van wie ik de liefde voor de fiets erfde, om zowel op als naast de fiets mijn compagnon de route te zijn. Steeds bereid om te helpen en altijd geïnteresseerd. Dan zijn er een hele reeks mensen die direct of indirect hebben bijgedragen aan de thesis, die zeker een vermelding moeten krijgen: Divine voor het verbeteren van de teksten, al mijn vrienden voor de interesse en vele aanmoedigingen, en mijn collega’s van Café De Walrus voor de gesprekken, de bemoedigende woorden en vooral om de laatste weken af en toe een shift over te nemen zodat ik verder kon werken aan de thesis. Merci. Bill Evans bedank ik graag voor de muzikale begeleiding tijdens de vele uren schrijf- en opzoekwerk. Uw muziek was van levensbelang. Misschien nog belangrijker voor mij persoonlijk dan mijn laptop in de realisatie van deze thesis, was mijn fiets. Als het van mij afhangt, een van de beste uitvindingen ooit. De ideale manier om uw tijd op een zinnige en boeiende manier door te brengen, om honderden kilometers na te denken en tot rust te komen. Maar voor ik een volledig krankzinnige indruk op u nalaat, wil ik de belangrijkste persoon bedanken. Mijn lief, Louise. Bedankt voor de zorg, het lekkere eten en drinken tijdens de drukke dagen, de rust, de hulp bij de lay-out, de uitstappen, de aansporingen, de steun, … Merci Loulou. 1 2 Inleiding Ergens midden mei, nadat ik een lange fietstocht had afgewerkt door de Mandel- en Zwalmstreek, zette ik me neer op het geïmproviseerde terras van het Kultureel Centrum in Wakken, dat voor de gelegenheid helemaal was ingepalmd door WTC De Mandelvrienden. Terwijl de lokale traiteur kilo’s houtskool en nog meer kilo’s vlees aan het uitladen was, terwijl de zichtbaar gelukkige voorzitters nogmaals vroegen of alles goed was verlopen, terwijl de ober met enige trots alle bieren van de lokale brouwerij overliep, en terwijl een vriendelijke oudere dame mij meerdere boterhammen met gekapt aanbood, werden mij plots twee zaken heel erg duidelijk. Ten eerste dat fietsen nog steeds de meest ‘eerlijke’ manier is om door een landschap te reizen, mensen te ontmoeten en diep naar binnen te kijken. De vrijheid en specifieke snelheid die een fiets je geeft, is niet te evenaren met eender welk ander transportmiddel. Ten tweede, en bovenal, werd mij duidelijk hoe zowel competitief als recreatief fietsen een enorme populariteit en lokale verankering kent. Vlaanderen is een wielerland, zo wil de boutade. En tussen de geprofessionaliseerde en gecommercialiseerde wielerevenementen door, zijn ook nog dergelijke toertochten te vinden. Authentiek heet dat dan. Wielrennen1 als specifiek Belgische, maar dan toch nog iets meer Vlaamse folklore. Zoals alles heeft ook dit fenomeen zijn historische wortels. Sport fungeert als spiegel van de maatschappij, zo luidt een andere boutade. Een ideale tool om problemen binnen een maatschappij te analyseren, kaderen en zelfs op te lossen. Dat maakt van wielrennen als historisch fenomeen een uitermate geschikt onderzoeksonderwerp. Een uitgelezen manier om diep naar binnen te kijken. En toch lijkt academisch onderzoek naar de geschiedenis van de wielersport op één spreekwoordelijke hand te tellen. Daartegenover staat dan weer dat met populariserende wielerpublicaties (i.e. zonder centrale vraagstelling en referentieapparaat) gerust enkele bibliotheken gevuld kunnen worden. Misschien wel een gevolg van de krachtige historische band tussen wielrennen en commercie. 1 Ik gebruik de term hier in zijn meest brede zin, namelijk: zowel het competitieve als toeristische gebruik van de fiets. Later in deze thesis specifieer ik de termen. 3 Toch is het internationaal onderzoek naar wielrennen en het gebruik van de fiets in de meest brede zin, er het laatste decennium erg op vooruit gegaan. Zo is er onderzoek gedaan naar de verschillende manieren van fietsgebruik2 en de impact van wielersport en wielerwedstrijden3. Maar er werd ook onderzoek gedaan naar identiteitsconstructie doorheen de wielersport, en hier kunnen we wel van een zekere Vlaamse traditie spreken4. Het complexe proces waarbij wielrennen zich als sterke symbolische drager van een Vlaamse culturele identiteit ontwikkelde, werd aan de Vlaamse universiteiten reeds grondig onderzocht. Er is echter nog veel onontgonnen onderzoeksterrein. In de zoektocht naar een geschikt thesis-onderwerp binnen het wielrennen botste ik op de socialistische ‘rode’ wielerwedstrijden. In een onderzoekslandschap gedomineerd door het idee van ‘het rijke Vlaamse wielerleven5’ leek dit fenomeen, dat zich aan de andere kant van het politieke spectrum bevind mij zeer interessant. Het leek me meteen ook aa,gewezen om het onderzoek uit te breiden van het competitieve gebruik van de fiets naar het toeristische gebruik ervan binnen de socialistische beweging. Vraagstelling De eerste onderzoeksvraag naar de verhouding tussen de socialistische ‘rode’ wielerbeweging en de ‘burgerlijke’ wielerbeweging bracht me eigenlijk op het spoor van de arbeiderssportbeweging. Deze beweging, uitgebreid onderzocht door Luc Celis, was erg succesvol tijdens het interbellum. De specifieke socialistische idealen werden doorheen de sport gepropageerd, en de beweging werd gezien als tegenbeweging voor de ‘verziekte’ kapitalistische sporten. Alles stond in het teken van harmonieus sporten, vrede doorheen sport, anti-prestatisme en internationalisme. De vraag die hier dan oprees was: hoe verhield de ‘rode’ wielersport zich dan binnen de 2 Door auteurs als: Dauncey, H., Bijker, W., Norcliff, G., Holt, R., … 3 Zie: Ritchie, A., Thompson, C, Vigarello, G., Gaboriau, P. 4 Ik verwijs hier naar het werk van A-K Ebert, Dries Vanysacker, Frederik Backelandt en meer recent Stijn Knuts. 5 Verwijzend naar het boek van de wielerjournalist Karel Van Wijnendaele, waarover later meer. 4 arbeiderssport ? Was het te verenigen met de strenge arbeiderssportideologie, of stond het er volledig buiten ? En bovenal: was er een andere manier van wielrennen mogelijk ? Een manier die zich afzette tegen de burgerlijke vorm ervan? Een linkse manier ? Op die manier kwam ik op het terrein van de linkse cultuuropbouw in België. Onderzoekers stellen zich al lang de vraag of er ooit zoiets was als een bewust opgebouwde arbeiderscultuur binnen de socialistische beweging. Mijn onderzoek kan dan ook gezien worden als case study van de linkse cultuuropbouw, waar sport een onderdeel van uitmaakte. De vraag naar de verhouding van het wielrennen binnen de arbeiderssportbeweging reflecteert dan ook de verhouding tussen de volkscultuur en de linkse arbeiderscultuur. Door de verschuiving naar het terrein van de linkse arbeiderscultuur, kwam de vraag op wat de plaats van de fiets, als utilitair voorwerp was binnen de socialistische beweging. De fiets kende een vreemde evolutie door als speeltje voor de stedelijke rijken te evolueren naar het favoriete vervoersmiddel van de lagere klasse, de arbeiders. Ik belicht dan ook niet enkel het utilitaire gebruik van de fiets, maar ook het toeristische gebruik ervan. De toegenomen vrije tijd in het interbellum, moest nu eenmaal nuttig worden besteed, en de fiets speelde hier blijkbaar een prominente rol in. Ook werd de fiets ingezet in de propagandamachine van de beweging, en ik onderzoek dan ook het netwerk van zogenaamde ‘rode wielrijders’.