Konrad Fedorowski Represje Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sandomierzu wobec Kościoła rzymskokatolickiego w latach 1944-1956 - problematyka personalno-organizacyjna Studia Sandomierskie : teologia, filozofia, historia 19/1, 5-180 2012 HISTORIA KS. KONRAD FEDOROWSKI Studia Sandomierskie Sandomierz 19 (2012), nr 1 REPRESJE POWIATOWEGO URZĘDU BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO W SANDOMIERZU WOBEC KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO W LATACH 1944-1956 – problematyka personalno-organizacyjna1 Wstęp Po zakończeniu II wojny światowej na terytorium Polski formowano nową, komunistyczną władzę pod nadzorem ZSRR. W procesie tym bardzo ważną rolę odegrał aparat bezpieczeństwa publicznego, często porównywany z Gestapo oraz NKWD ze względu na przejęcie ich metod działania. W latach 1944-1956 organy bezpieczeństwa odegrały znaczną rolę w obronie narzuconego systemu władzy. Bezpieka pomagała zaprowadzać w życiu obywateli ustalony przez władze cen- tralne ład i porządek. Każdy głos sprzeciwu wobec nowej władzy tłumiony był w zarodku. W czasach stalinowskich władze komunistyczne stosowały wobec Kościoła re- strykcje zmierzające do ograniczenia swobody religijnej, władzy hierarchów oraz praktyk religijnych. Za tym szły również działania represyjne wobec Kościoła, który ustosunkował się krytycznie do ideologii komunistycznej. Władze PRL dąży- ły do usuwania elementów religijnych z życia publicznego, laicyzacji życia spo- łecznego, upaństwowienia szpitali, zakładów opieki społecznej, organizacji „Cari- tas”, likwidacji stowarzyszeń katolickich oraz prasy i wydawnictw katolickich, znoszenia świąt kościelnych, usuwania religii ze szkół, ingerencji w sprawy we- wnętrzne Kościoła, zwłaszcza w obsadę stanowisk kościelnych. Powstały specjalne organy do walki z Kościołem, które kontrolowały nie tylko działalność duszpaster- ską, ale także życie prywatne księży. Komunistom bardzo zależało na doprowa- dzeniu do podziału duchowieństwa. Za wszelką cenę, stosując podstępne metody 1 Artykuł stanowi część pracy magisterskiej napisanej na seminarium z historii Kościoła pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Bogdana Stanaszka w Wyższym Seminarium Duchow- nym w Sandomierzu i obronionej na Wydziale Teologii KULJP II w Lublinie. 6 KS. KONRAD FEDOROWSKI werbunku, funkcjonariusze bezpieki starali się werbować agenturę wywodzącą się ze środowiska klerykalnego. Wszystkie te procesy zmierzały do ateizacji kraju w oparciu o idee stalinowskiego systemu państwa bez Boga. Relacje państwo – Kościół lansowane przez komunistyczną władzę uwidacznia- ły się na terytorium powiatu sandomierskiego, którego dotyczy niniejszy artykuł. Jest on poświęcony represjom PUBP w Sandomierzu wobec Kościoła w latach 1944-1956. Walka z Kościołem stanowiła istotny element w pracy sandomierskie- go PUBP. Do tego przyczyniło się również umiejscowienie w Sandomierzu insty- tucji diecezjalnych takich jak Kuria Diecezjalna i Seminarium Duchowne. Celem niniejszego artykułu jest próba ukazania sposobu działania sandomier- skiej jednostki bezpieczeństwa wobec Kościoła na terenie powiatu sandomierskie- go w latach 1944-1956. Opisane zostały mechanizmy funkcjonowania aparatu bez- pieczeństwa wobec duchowieństwa. Przedstawiono osoby pełniące kierownicze stanowiska, zmiany organizacyjne oraz problemy dotyczące funkcjonowania urzę- du. Ponadto przybliżono sylwetki funkcjonariuszy pracujących w sekcji zajmującej się inwigilacją Kościoła. Autor zdecydował się na przedstawienie wielu szczegó- łów uwidaczniających skalę inwigilacji Kościoła przez aparat bezpieczeństwa. Niewiarygodnie wręcz obszerne są informacje na temat duchowieństwa, które zna- lazły się w ubeckich sprawozdaniach. Funkcjonariusze interesowali się niemal każdą dziedziną życia księży. Problematyka nie zamyka się wyłącznie na ukazaniu represji bezpieki wobec Kościoła, ale starano się ukazać odpowiedź duchowień- stwa na represje i ograniczenia. Pewne elementy wchodzące w skład pracy wykra- czają poza temat, jednak ukazują one sposób funkcjonowania aparatu bezpieczeń- stwa. Całość problematyki ujęto w porządku tematyczno-chronologicznym. Głównym źródłem na którym, opiera się niniejszy artykuł są archiwalia zacho- wane w Archiwum IPN Oddział w Krakowie. Były to sprawozdania wykonane przez Sekcję V PUBP w Sandomierzu w okresie 1948-1954. Opisują one działania bezpieki wobec diecezji sandomierskiej na terenie powiatu sandomierskiego. Au- tentyczność tych źródeł jest oczywista, choć dominuje w nich jednostronne ujęcie. Niestety archiwalia PUBP w Sandomierzu nie są kompletne. Prawdopodobnie większość z nich została zniszczona. W prowadzonej kwerendzie odnaleziono tak- że inne akta dotyczące represji wobec Kościoła przez PUBP w Sandomierzu, jed- nak o bardzo małym zakresie i znaczeniu. Akta te znajdują się w Kieleckiej Dele- gaturze IPN. Autor podczas kwerendy przejrzał kilkadziesiąt jednostek archiwal- nych dotyczących kieleckich struktur bezpieczeństwa. Należały do nich akta per- sonalne funkcjonariuszy PUBP w Sandomierzu, rozkazy personalne WUBP w Kielcach, rozkazy powiatowe WUBP w Kielcach, listy płac WUBP w Kielcach oraz teczki robocze tajnych współpracowników. Dodatkowa kwerenda objęła źródła archiwalne dotyczące materiałów Starostwa Powiatowego w Sandomierzu znajdujące się w Sandomierskim Oddziale Archi- wum Państwowym w Kielcach. Dzięki nim możliwe stało się opisanie sytuacji społeczno-politycznej zaraz po zakończeniu działań wojennych na terenie powiatu sandomierskiego. Przy opisie struktury i bazy materialnej Kościoła wykorzystano REPRESJE POWIATOWEGO URZĘDU BEZPIECZEŃSTWA W SANDOMIERZU 7 zasoby Archiwum Diecezjalnego w Sandomierzu (teczki personalne księży, akta parafii, a także akta strat wojennych). Artykuł składa się z 2 części. W pierwszej opisano warunki społeczno- polityczne na terenie powiatu w momencie powstania PUBP w Sandomierzu, fragmentarycznie przedstawiono sposób funkcjonowania terenowego aparatu bez- pieczeństwa nie tylko w odniesieniu do Kościoła, ale także wobec innych obywate- li. Część ta przedstawia sylwetki funkcjonariuszy, którzy kierowali PUBP w San- domierzu w latach 1944-1956 oraz tych, którzy zajmowali się sprawami Kościoła. W części drugiej opisano strukturę i bazę materialną Kościoła, kolejno omówiono wysiłki funkcjonariuszy sandomierskiej bezpieki zmierzające do dezintegracji du- chowieństwa m.in. przez tworzenie sieci agenturalnej wywodzącej się ze środowi- ska kleru. Przedstawiono także inwigilację kurii diecezjalnej, seminarium duchow- nego oraz poszczególnych księży. Autor składa wyrazy podziękowania ks. prof. Bogdanowi Stanaszkowi za udo- stępnienie materiałów archiwalnych oraz za udzielenie cennych wskazówek i rad w czasie pisania pracy. I. PUBP w Sandomierzu 1. Utworzenie PUBP i jego współpraca z innymi organami władzy W czasie okupacji niemieckiej powiat sandomierski, na mocy rozporządzenia Generalnego Gubernatora z 26 X 1939 r., został zlikwidowany i włączony w skład powiatu opatowskiego. Na skutek ofensywy I Frontu Ukraińskiego pod dowódz- twem marszałka Iwana Koniewa Sandomierz został wyzwolony spod okupacji niemieckiej. Wojska radzieckie do Sandomierza wkroczyły 18 VIII 1944 r. Nie- długo po tym Sandomierzowi przywrócono prawa powiatu2. Stało się to na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (dalej PKWN) z dn. 21 VIII 1944 r. – o trybie powołania władz administracji ogólniej I i II instancji. Dekret uchylał podział administracyjny wprowadzony przez okupanta3. Powiat sandomierski był położony we wschodniej części województwa kielec- kiego, zajmował powierzchnię 1179,5 km2 i obejmował swoim zasięgiem 3 miasta: Sandomierz, Staszów, Zawichost oraz 14 gmin wiejskich: Dwikozy, Jurkowice, Klimontów, Koprzywnicę, Lipnik, Łoniów, Obrazów, Osiek, Połaniec, Rytwiany, Samborzec, Tursko Wielkie, Wilczyce, Wiśniową. Ponadto w skład powiatu wchodziło 245 gromad. Powierzchnia, przynależność i zasięg powiatu nie uległy zmianie w porównaniu z okresem sprzed 1 IX 1939 r.4 2 Z. Kalandyk, Władze miasta Sandomierza w latach 1944-1950, „Studia Iuridica Lublinensia” 3 (2005), t. 5, s. 71. Por. B. B e ł czewski, Pierwsze dni, Warszawa 1964, s. 22. 3 Dziennik Ustaw (dalej Dz. Ust.) 1944, nr 2, poz. 7, 8, Dekret PKWN. 4 Z. K a l a n d y k , art. cyt., s. 71-72. 8 KS. KONRAD FEDOROWSKI Granice administracyjne powiatu sandomierskiego uległy zmianie po utworze- niu powiatu staszowskiego. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 11 VIII 1954 r. utworzono powiat staszowski, do którego odłączono z powiatu sandomier- skiego następujące miejscowości: miasto Staszów oraz gromady: Bogorię, Czaj- ków, Mostki, Niedziałki, Pliskowolę, Połaniec, Ruszczę, Rytwiany, Stróżki, Strze- gomek, Matiaszów, Tursko Wielkie, Wiśniową5. Na skutek tych zmian powierzch- nia powiatu sandomierskiego zmniejszyła się do 8396 km2. Uchwałą nr 13j/54 Wo- jewódzkiej Rady Narodowej (dalej WRN) w Kielcach z dn. 29 IX 1954 r. utwo- rzono następujące gromady w powiecie sandomierskim: Andruszkowice, Błonie, Byszów, Chobrzany, Chodków, Daromin, Dobrocice, Dwikozy, Garbów, Gierla- chów, Głazów, Gorzyczany, Goźlice, Góry Wysokie, Jurkowice, Kleczanów, Kli- montów, Koprzywnicę, Krzcin, Lipnik, Łoniów, Łukawę, Męczennice, Niedżwice, Nawodzice, Obrazów, Olbierzowice, Osiek, Ossolin, Kolonię Pęcławską, Sambo- rzec, Skotniki, Słupczę, Smerdynę, Suchowolę, Sulisławice, Szczeglice, Świniary, Świątniki, Wiązownicę, Wilczyce, Włostów, Wysiadłów7. Organizowanie wydzia- łów Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (dalej PPRN) w Staszowie wymagało czasu, bo w pierwszych kilku miesiącach działalności tego urzędu liczba wydzia- łów była znacznie mniejsza niż w innych PPRN. Wynikało