Niet alle dagen feest scp-nieuwjaarsuitgave 2012 Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, januari 2012 Niet alle dagen feest paul schnabel Kinderen leven naar bijzondere dagen toe. Hun verjaardag, Sinterklaas, Kerstmis, Nieuw- jaar, Moederdag, het zijn grote momenten in hun kleine bestaan. Er wordt naar die dagen ook uitgekeken. Sinterklaas is al weken voor zijn verjaardag in het land en begint ook ver voor zijn verjaardag met kleine gaven de verwachtingen hoger te spannen. Vroeger was voor katholieke kinderen de Advent en de Vasten de veertig dagen lange weg naar Kerstmis en Pasen. In mijn jeugd kreeg je dan een kaart met veertig luikjes. Iedere nieuwe dag mocht het volgende luikje open, tenminste als je die ochtend ook naar de kerk was geweest. In de vastentijd werd door de week alle snoep bewaard in een trom- meltje, dat pas op zondag weer open mocht. Tussen Kerstmis en Driekoningen plaatsten we de wijzen uit het oosten met hun lastdieren elke dag een stukje dichter bij het stal- letje, tot ze op 6 januari dan eindelijk met hun goud, wierook en mirre bij de kribbe van Jezus waren aangekomen. Kalenderkerk De katholieke kerk is een kalenderkerk. Alle dagen van het jaar zijn er wel een of meer heiligen die herdacht kunnen worden en dat zijn ook altijd feestdagen. De naamdag van de heilige naar wie je genoemd was, is ook nog lang in concurrentie geweest met de viering van de eigen verjaardag. De kalenderkerk is een eeuwige kerk, gete- kend door de geschiedenis, maar nooit metend in historische tijd. De heilige wordt herdacht, niet hoe lang hij al dood is of wanneer zij werd geboren. Ieder jaar is in principe hetzelfde en wat wordt herdacht, is heilig en staat buiten de historische tijd. We weten nu dat Christus eerder is geboren dan onze tijdrekening aangeeft, maar ook binnen de kerk geeft dat geen aanleiding tot herziening van de tijdreeks. In feite zijn de aanduidingen ‘vóór Christus’ en ‘na Christus’ ook al helemaal profaan geworden. 3 niet alle dagen feest De kerk is al lang niet meer de hoeder van de tijdrekening. Veel van de traditionele christelijke feesten zijn ook nog slechts de inhoudsloos geworden namen van dagen waarop iedereen vrij is. Herdenken en herinneren In de wereld buiten de kerk speelt de herhaling van de jaarcyclus uiteraard ook nog een belangrijke rol, maar daarnaast heeft ook de herdenking van bijzondere gebeurtenis- sen uit het verleden sterk aan betekenis gewonnen. Vaak zit er een lange tijd tussen de gebeurtenis zelf en de eerste herdenking, maar na een tijdje lijkt het dan toch weer of de herdenking er van het begin af aan is geweest. Naarmate de afstand in de tijd toenam, is de betekenis van de Dodenherdenking op 4 mei alleen maar groter geworden. Voor nog maar heel weinig mensen is het een moment van herinnering aan gevallen of gedode familieleden of vrienden. Nog niet 1% van de Nederlanders van nu heeft als volwassene de oorlog meegemaakt. Toch wordt – ook nu de herinnering verdwijnt – de morele plicht om de doden (en steeds meer alle slachtoffers van oorlogsgeweld) te herdenken eerder zwaarder dan lichter gevoeld. 4 mei heeft als institutie zelf steeds meer aan gewicht gewonnen en de twee minuten stilte wordt als ritueel steeds strenger bewaakt. De Dodenherdenking is een nationale eredienst geworden en dat zal alleen maar meer het geval worden. Veel herdenkingen hebben minder met een innerlijk gevoelde behoefte dan met marketing en positionering te maken. Zo is de Vrede van Utrecht uit 1713 internationaal wel van grote betekenis geweest, maar voor Nederland toch vooral de bevestiging van de neergang van de Republiek als wereldmacht. Toch zal in 2013 in Utrecht uitvoerig herdacht worden dat het driehonderd jaar geleden is dat deze Vrede gesloten werd. In de herdenking wordt het beeld van Utrecht 300 jaar geleden opgeroepen, maar ook en juist veel aandacht gegeven aan de betekenis van wat toen voor het eerst plaatsvond – vredesonderhandelingen als conflictbeslechting in plaats van wapengekletter – voor de eeuwen daarna en de huidige tijd. Het gelukkige toeval wil dat het in 2013 dan ook twee- honderd jaar geleden is dat Nederland na de Franse overheersing zijn onafhankelijkheid 4 niet alle dagen feest terugkreeg. Toevallig is het ook honderd jaar geleden dat in Den Haag het Vredespaleis zijn deuren opende. Dat gaat allemaal herdacht worden, in samenhang met elkaar en met duidelijk een boodschap voor de huidige tijd. Anders dan Leiden’s Ontzet zal er voor de Vrede van Utrecht geen jaarlijkse her- denking komen. Het gaat uiteindelijk ook niet om een symbolische herbeleving van de gebeurtenis of het levend houden van de herinnering, maar inderdaad om een herdenking bij het bereiken van een kroonjaar in de historische afstand. De historische gebeurtenis zelf is dan vooral een aanleiding, die gebruikt wordt ter aankleding en legitimatie van een programma van activiteiten met vaak niet meer dan een heel losse verbinding met de geschiedenis. De jaarlijkse viering van Leiden’s ontzet is bij uitstek deel geworden van de identiteit van stad en bevolking. Herdenkingsritmes Er zit altijd wel een zekere rekenkundige logica in de herdenkingsritmes: 10, 12,5, 25, 50, 100, 125 jaar enz. Wie het anders doet, heeft wat uit te leggen. Soms is dat gemakkelijk: de 60-jarige bruiloft wordt gevierd, omdat de kans dat het 75ste huwelijksjaar gehaald zal worden vrijwel gelijk nul is. Met 33,3 jaar als moment voor een jubileum komt een bedrijf alleen als gimmick weg. De momenten die herdacht worden, kunnen zelf wel verschuiven en ook wisselen. ‘9/11’ is het meest markante voorbeeld van een gebeurtenis die in de meest dramatische zin van het woord symbolisch bedoeld was en ook meteen die betekenis heeft gekregen. ‘9/11’ wordt jaarlijks en niet alleen in devs herdacht. De Amerikaanse connotatie is ook de dominante gebleven, al moet men in andere landen wel iedere keer weer bedenken dat ‘9/11’ de Amerikaanse manier is om te zeggen dat het 11 september is. In 2012 zal het tien jaar geleden zijn dat Pim Fortuijn werd vermoord. Dat zal zeker niet ongemerkt voorbijgaan, maar de datum van zijn overlijden begint inmiddels wel al uit het collectieve geheugen te verdwijnen. 5 niet alle dagen feest Aandachtsdagen Uiteraard zal de moord op Fortuijn alleen in Nederland herdacht worden. 5 mei is ook alleen in Nederland Bevrijdingsdag – formeel was de Tweede Wereldoorlog toen nog niet ten einde, terwijl tegelijkertijd het Zuiden van Nederland toen al een half jaar bevrijd was. Langzamerhand begint de vijfde mei overigens zijn oorspronkelijke karakter als herdenking van het moment van de Duitse overgave in 1945 te verliezen. De viering van de vrijheid en van de betekenis van democratie wordt geleidelijk steeds belangrijker. De dodenherdenking van 4 mei wint daarmee aan betekenis als evocatie van het leed dat Nederlandse burgers in de oorlog is aangedaan. Dagen en jaren hoeven niet alleen in historisch perspectief gedenkwaardig te zijn. Van de heiligendagen zijn er in het dagelijkse leven en in de kantooragenda’s nog maar weinig overgebleven, maar daarvoor zijn de ‘aandachtsdagen’ in de plaats gekomen. De reeks die met Moederdag en daarna Vaderdag is geopend, is inmiddels uitgebreid met Valentijnsdag en Secretaressedag, de Dag van de Verpleging en de Dag van de Leraar. Het is begonnen met aandacht voor wie het meest voor je doet en de grootste dank ver- dient, bij Moederdag ook gesymboliseerd in de ontheffing die ene dag van de dienende taken die traditioneel door moeders worden uitgevoerd. De volgende stap was die naar andere geliefden en vervolgens naar de bedienaren van een aantal van de belangrijkste instituties, in het dagelijkse leven en in de samenleving. Met steeds minder moeite kan daar inmiddels ook Werelddierendag toe gerekend worden, zeker wanneer het de gezel- schapsdieren betreft. Niet iedereen laat zich verleiden tot het tonen van een teken van dankbaarheid of betrokkenheid op deze dagen. Moederdag is, ondanks het rituele verzet tegen het com- merciële karakter ervan, het meest populair gebleken, gevolgd door het eerst zelfs bijna weggehoonde Valentijnsdag. Het is zelfs juist de commerciële exploitatie die sommige van de aandachtsdagen bijna onontkoombaar maakt. Moederdag is voor de parfumerie een topevenement, bij Valentijnsdag horen lekkers en kleine juwelen, bij Secretaresse- dag bloemen. Vaderdag was traditioneel de dag van de sigaren, de stropdassen en de sokken, maar nu er voor de meeste mannen alleen nog de sokken als geschenk zijn over- 6 niet alle dagen feest gebleven, wil het commercieel niet meer zo erg lukken met de pendant van Moederdag. Zouden ze er nog zijn, dan was er inmiddels zeker ook een Dienstbodedag geweest. De Dag van de Kinderopvang lijkt niet ver meer en het is eigenlijk verbazend dat er nog geen Opa- en Omadag is. Themadagen Tussen de aandachtsdagen en de themadagen is de overgang vloeiend. Naarmate het themakarakter meer overheersend wordt, maakt de persoonlijke aandacht voor personen of functies plaats voor manifestaties die het thema zelf onder de aandacht brengen. WereldAidsdag en Werelddiabetesdag zijn daar voorbeelden van, net als de Internationale Vrouwendag, de Dag van de Persvrijheid of de nog niet erg de aandacht trekkende Dag van de Eerlijke Handel. Het uitroepen van een ‘dag’ is een poging om erkenning voor een belang of streven te krijgen en meestal ook om een moment te insti- tutionaliseren waarop gewezen kan worden op een tekort of de noodzaak om iets hoog op de agenda te houden. Conferenties en collectes zijn daar de passende vormen bij en in bijzondere gevallen is er ook vlagvertoon of de uitgifte van een speciale postzegel. Feestelijkheden passen weer wat minder bij de themadagen, behalve als het om de Drie Dwaze Dagen van de Bijenkorf gaat. De uitverkoop is daar een institutie geworden, maar in de meeste gevallen is bij themadagen de toon toch vooral bezorgd.