De portreticonografe van een verzamelaar Portretten van Nederlandse verzamelaars tussen 1580 en 1800 Universiteit van Amsterdam Rembrandt van Rijn. Portret van Abraham Francen. 1655-1659. Prent (Ets, droge naald en Bachelorscriptie Kunstgeschiedenis burijn). 15,8 x 20,8 cm. Amsterdam: Begeleider: Dr. Elmer Kolfn Rijksmuseum Amsterdam (inv. nr. RP-P- Defnitieve versie scriptie OB-535). 24 april 2014 16591 woorden Francisca Vullers 10060529 [email protected] ! DANKWOORD ! Langs deze weg wil ik graag een woord van dank richten aan alle personen die direct of indirect een bijdrage hebben geleverd bij het realiseren van deze bachelorscriptie. ! Als eerste dr. Elmer Kolfn voor de inhoudelijke begeleiding van deze scriptie. Zijn enthousiasme voor het onderwerp en zijn kritische blik hebben mij geholpen de grenzen van het onderzoeksveld op te zoeken. ! Als tweede het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie te Den Haag, en in het bijzonder de conservator iconografe Constance Scholten, voor hun inhoudelijke en materiële bijdragen bij de totstandkoming van deze scriptie. ! Als derde dr. Christi Klinkert voor haar feedback op mijn bevindingen en kritisch nalezen van mijn teksten. ! Als laatste gaat mijn dank uit naar mijn ouders en broer die het mij mogelijk hebben gemaakt om deze scriptie te kunnen schrijven. Voor de vele ondersteuning die ik van hen heb mogen ontvangen ben ik ze zeer erkentelijk. De website, die bij deze scriptie verschijnt, zou niet mogelijk geweest zijn zonder de tomeloze inzet en enthousiasme van Robin Ambachtsheer. Hiervoor ben ik hem zeer dankbaar. ! Francisca Vullers ! Inhoudsopgave ! Inleiding .........................................................................................................7 1 Het verzamelaarsportret als portrettype ......................................................15 1.1 Het portret .......................................................................................................17 1.2 Verzamelen .....................................................................................................24 1.3 Het verzamelaarsportret als portrettype? .........................................................29 1.3.1 Verschillende typen verzamelaarsportretten ................................................29 1.3.2 Het verzamelaarsportret nader onderzocht ...................................................32 1.4 Deelconclusie ..................................................................................................34 2 Iconografe van het verzamelaarsportret .....................................................37 2.1 Mode ..............................................................................................................39 2.2 Interieur ........................................................................................................44 2.3 Lichaamshouding ..........................................................................................48 2.4 Boeken ...........................................................................................................50 2.5 Antiquiteiten ..................................................................................................52 2.6 Converseren ....................................................................................................53 2.7 Deelconclusie ..................................................................................................55 3 Het doel van het verzamelaarsportret voor de verzamelaar ..........................57 3.2 Het doel van een (verzamelaars)portret ...........................................................59 3.3 De verzamelaar als individu op het verzamelaarsportret .................................60 3.3.1 De schelpenverzamelaar Jan Govertsz van der Aer ........................................60 3.3.2 Portret van Jan Six staand voor het venster ...................................................62 3.3.3 Portret van de kunstverzamelaar Jacob de Wilde ...........................................64 3.3.4 De verzamelaar Cornelis Ploos van Amstel omringd door kunstvrienden en liefebbers ..........................................................................................................67 3.3.5 De Kunstgalerij van Jan Gildemeester in zijn huis aan de Herengracht te Amsterdam ..........................................................................................................69 3.3.6 De kunstgalerij van Josephus Augustinus Brentano ......................................71 3.4 Deelconclusie ..................................................................................................73 4 Het verzamelaarsportret als sub-genre ........................................................75 4.1 De praktijk van de kunstenaar .........................................................................77 4.2 Aert Schouman en zijn verzamelaarsportretten voor zowel Cornelis van Lill en Pieter en Jan Bisschop ..........................................................................................80 4.3 Cornelis Troost en de verzamelaarsportretten voor Floris Drabbe en Jeronimus Tonneman ............................................................................................................82 4.4 Adriaan de Lelie en zijn verzamelaarsportretten voor Jan de Bosch, Jan Gildemeester en Josephus Brentano .....................................................................84 4.5 Deelconclusie .................................................................................................86 Conclusie ......................................................................................................87 Literatuurlijst ...............................................................................................93 Afeeldingenlijst .........................................................................................101 Bijlage 1 Inventarisatielijst verzamelaarsportretten .......................................111 Bijlage 2 Visuele analyse per verzamelaarsportret ........................................129 Bijlage 3 Kenmerken verzamelaarsportret op basis van visuele analyse ........169 Bijlage 4 Defnitieve lijst van verzamelaarsportretten ...................................175 Inleiding Inleiding ! Jan Govertsz van der Aer liet in 1603 een portret van zichzelf maken door Hendrick Goltzius. Op dit portret is deze schelpenverzamelaar uit Haarlem zittend afgebeeld en kijkt hij de beschouwer aan. In zijn linkerhand houdt hij een kostbare schelp, Turbo marmoratus, en op de tafel voor hem zijn meerdere schelpen uit zijn verzameling weergegeven.1 Dit portret roept vragen op als: waarom houdt hij juist deze schelp in zijn hand? Was dit zijn topstuk? Waarom koos hij ervoor deze schelpenselectie op de tafel te laten zien? Hebben deze een speciale betekenis? Waarom laat hij zich überhaupt met objecten uit zijn collectie portretteren? Deze vragen bij dit portret zijn de aanleiding voor mij geweest om mij in deze bachelorscriptie te verdiepen in de iconografe van het verzamelaarsportret. De gestelde hoofdvraag hierbij is: Hoe worden de iconografe en het gebruikte medium ingezet door Nederlandse verzamelaars van schilderijen, boeken, prenten en naturalia tussen 1580 en 1800 om hun intentie en boodschap over te dragen? Om deze hoofdvraag te kunnen beantwoorden is deze uitgesplitst in verschillende deelvragen: • Hoe manifesteert het verzamelaarsportret zich? Zijn hier iconografsche kenmerken te herkennen die binnen het portrettype als ‘standaard’ kunnen worden beschouwd? • Met welk doel (of doelen) liet een verzamelaar zich afeelden met zijn gehele collectie of met een deel daarvan? • Hoe worden de iconografe en het gekozen medium gebruikt om deze doelen te bereiken? • Is deze gebruikte iconografe en/of het gekozen medium verschillend per verzamelaarscategorie? Zo ja, hoe kan dit verklaard worden? ! 1 Noordegraaf en Wijsenbeek-Olthuis. De wereld ontsloten. Aanvoer van rariteiten naar Nederland. 46. In: Bergvelt en Kistemaker. De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenverzamelingen, 1585-1735. [tent.cat. 1992]. 9 In dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Via literatuuronderzoek bepaal ik de stand van zaken binnen dit onderzoeksgebied. Iconografsch onderzoek is van groot belang, omdat hiermee een analyse gemaakt kan worden van de elementen die de verzamelaars lieten opnemen in hun portretten. Op basis hiervan kan bepaald worden of er sprake is van een ‘standaard’ portrettype. Daarnaast is biografsch onderzoek relevant om vast te kunnen stellen of er bij de gekozen verzamelaars een aanleiding te vinden is voor de opdracht van een verzamelaarsportret. Bijvoorbeeld een belangrijke aankoop voor de collectie of een jubileum. Een aantal publicaties is belangrijk voor dit onderzoek. Ze geven tevens de stand van zaken binnen het onderzoeksgebied aan. Als eerste Verzamelen; van rariteitenkabinet tot kunstmuseum onder redactie van Ellinoor Bergvelt, Debora Meijers en Mieke Rijnders uit 1993. In 2005 is deze publicatie grotendeels overgenomen in Kabinetten, galerijen en musea. Het verzamelen en presenteren van naturalia en kunst van 1500 tot heden, ook onder redactie van Ellinoor Bergvelt, Debora Meijers en Mieke Rijnders. Beide publicaties kunnen beschouwd worden als handboeken op het gebied van het ontstaan van verzamelingen in Europa. Ze leggen uit welke ideeën en theorieën hierover in de loop van de eeuwen zijn ontstaan en hoe dit uiteindelijk geleid heeft tot het ontstaan van musea. De zeventiende- en achttiende-eeuwse