– Brør, ver de sterke! Kyrkjekampen i lokalt perspektiv – Drangedal prestegjeld 1940-1945 Arne Lauvhjell Rettleiar Førsteamanuensis Kristin Norseth Masteroppgåva er gjennomførd som ledd i utdanninga ved Det teologiske Menighetsfakultet og er godkjent som del av denne utdanninga. Det teologiske menighetsfakultet, 2014, haust AVH5010: Masteravhandling (60 ECTS) Studieprogram Master i teologi Brør, ver de sterke! Kyrkjekampen i lokalt perspektiv – Drangedal prestegjeld 1940-1945 1 Innleiing ................................................................................................................................... 6 1.1 Problemstillingar ..................................................................................................................... 7 1.2 Metode og materiale ............................................................................................................... 8 1.3 Fagleg målsetting .................................................................................................................. 12 1.4 Disposisjon ............................................................................................................................. 12 1.5 Terminologi og forkortingar .................................................................................................. 14 2. Preludium .................................................................................................................................... 17 3. Lokale aktørar ............................................................................................................................. 20 3. 1 Prestane med allierte ............................................................................................................ 20 3.1.1 Prost Lande .................................................................................................................... 21 3.1.2 Hjelpeprest Ingolfstad .................................................................................................... 23 3.1.3 Menighetsrådsleiar Fineid ............................................................................................. 23 3.1.4 Kommuneingeniør Kloster ............................................................................................. 23 3.2 NS-laget ................................................................................................................................. 24 3.2.1 Lensmann Gaarder ......................................................................................................... 24 3.2.2 Lagfører, distriktslege Pallesen-Mustikay ...................................................................... 30 3.2.3 Hirdmann Kjendsheim ................................................................................................... 30 4. Bakgrunn ..................................................................................................................................... 32 4.1. Du vene Drangedal ................................................................................................................ 32 4.1.1 Geografi og demografi ............................................................................................... 32 4.1.2 Sosiale forhold ............................................................................................................... 33 4.1.3 Menighetsråda ............................................................................................................... 34 4.1.4 Kristelege organisasjonar ............................................................................................... 35 4.1.5 Andre kristne samfunn................................................................................................... 36 4.2 Tyskland og Norge ................................................................................................................. 37 2 4.2.1 Nasjonalsosialismen og kyrkjekampen i Tyskland ......................................................... 38 4.2.2 Kunnskap om den tyske kyrkjekampen ......................................................................... 39 4.3 Krigen..................................................................................................................................... 40 4.3.1 Krig i Europa 1939-40 ..................................................................................................... 40 4.3.2 Krigen i Norge ................................................................................................................ 41 4.3.3 Krigen i Drangedal .......................................................................................................... 41 5. Den norske statskyrkja ................................................................................................................ 45 5.1 Konflikten i 1942, nasjonalt og regionalt .............................................................................. 45 5.1.1 «Kirkekampen» i Norge ................................................................................................. 45 5.1.2 Skien bispedømme ......................................................................................................... 46 5.2 Kyrkje- og stat-styring til 1941 .................................................................................................... 47 5.2.1 Biskop Berggrav ............................................................................................................. 47 5.2.2 Biskop Maroni ................................................................................................................ 48 5.3 NS- styret ..................................................................................................................................... 49 5.3.1 Statsråd Skancke ............................................................................................................ 49 5.3.2 Ekspedisjonssjef Feyling ................................................................................................. 49 5.3.3 Skien-biskop Zwilgmeyer ............................................................................................... 50 6. Kyrkjekampen i Drangedal .......................................................................................................... 52 6.1 Omkring året 1940, «I dag står flaggstangen naken» ................................................................. 52 6.1.1 Ikkje feiring ..................................................................................................................... 52 6.1.2 Bensin og brensel ........................................................................................................... 53 6.1.3 Frå Administrasjonsrådet til kommisarisk statsråd ....................................................... 55 6.1.4 Dokument frå kampen, «hyrdebrev» hausten 1940 ..................................................... 57 6.2. Frå året 1941, «Guds faste grunnvoll står» ........................................................................... 60 6.2.1 Kommunal nyordning..................................................................................................... 60 6.2.2 Menighetsbladet 1940-1941 .......................................................................................... 61 6.2.3 Kyrkjeklokkene ............................................................................................................... 64 6.2.4 Flagget ............................................................................................................................ 65 6.2.5 «Kristen Samling» .......................................................................................................... 68 3 6.2.6 Dokument frå kampen, rundskriv og Hyrdebrev ........................................................... 68 6.2.7 «Kirkens orden» ............................................................................................................. 73 6.3 Frå året 1942, «Ut fidelis quis inveniatur» ............................................................................ 75 6.3.1 Dokument frå kampen ................................................................................................... 75 6.3.2 Overvaking ..................................................................................................................... 82 6.3.3 Kirkens Grunn................................................................................................................. 85 6.3.4 Embetsnedlegging .......................................................................................................... 86 6.3.4 Ikkje lenger statskyrkje .................................................................................................. 89 6.3.5 Felles menighetsråd ....................................................................................................... 90 6.3.6 Prestelønn og prestegard............................................................................................... 92 6.3.7 Menighetsbladet 1942 ................................................................................................... 94 6.4. Frå året 1943, «Adelfoi, Andriseste, krataiouste.» ............................................................... 95 6.4. 1 Det har snudd ................................................................................................................ 95 6.4.2 Dokument frå kampen, parolar og brev ........................................................................ 96 6.5. Frå året 1944, «Vexilla regis prodeunt!»