Αποτελέσματα εισοδήματος στην Οριακή Επιθυμία για Πληρωμή μέσα στο πλαίσιο του Κοινοτικού Πλαισίου για τους Υδάτινους Πόρους Εμμανουήλ Τυλλιανάκης Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων Σχολή Οικονομικών Επιστημών Επιβλέπων καθηγητής: Δημήτρης Σκούρας Καθηγητής Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων Σχολή Οικονομικών Επιστημών © Emmanouil Tyllianakis 2017 Επιβλέπουσα Επιτροπή: κ. Δημήτριος Σκούρας, Καθηγητής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, κ. Δημήτριος Τζελέπης, Επίκουρος Καθηγητής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, κ. Κωνσταντίνος Κουνετάς, Επίκουρος Καθηγητής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Η παρούσα διατριβή κατατέθηκε ως μέρος των απαιτήσεων για τον τίτλο του Διδάκτορα της Οικονομικής Επιστήμης στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών και εξετάσθηκε και ενεκρίθη από την παρακάτω επιτροπή την 4η Ιουλίου 2017 : κ. Ηλία Κουρλίουρο, Καθηγητής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, κ. Ιωάννη Βενέτη, Αναπληρωτής Καθηγητής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, κ. Φοίβη Κουντούρη, Καθηγήτρια, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, κ. Tiziana Luisetti, Λέκτορας, Πανεπιστήμιο East Anglia, Ηνωμένο Βασίλειο Ευχαριστίες Στον Θεό, δοτήρα παντός αγαθού, Στους γονείς μου, για την αγάπη, την ποικιλότροπη στήριξη, την παρότρυνση, τον ιδρώτα και τα δάκρυα για να με φέρουν μέχρι εδώ, Στην ευρύτερη οικογένειά μου που προπορεύθηκε στον αγώνα της ζωής επιτρέποντάς μου απλά να ακολουθήσω το όμορφό παράδειγμά τους, Στον καθηγητή και επιβλέποντα της διατριβής κ. Δημήτρη Σκούρα που μου έμαθε σχεδόν όλα όσα ξέρω για τα οικονομικά και την χρήση τους στο διάστημα μιας δεκαετίας που μου έκανε την τιμή να με έχει κοντά του σε διαφορετικά πόστα, Στους φίλους μου, εντός και εκτός ακαδημαϊκού χώρου, για την υποστήριξή τους, την φιλοξενία, την αγάπη και την κατανόηση που έδειξαν για όλα αυτά τα χρόνια έρευνας και μελέτης και Τους καθηγητές του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών που μου ενεφύσησαν την αγάπη για την Οικονομική επιστήμη και με εξόπλισαν ώστε να ανταπεξέλθω στις απαιτήσεις του επαγγέλματος. Ευρεία Περίληψη Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρεί να αναλύσει και να σχολιάσει την επίδραση ευρωπαϊκών περιβαλλοντολογικών και αγροτικών πολιτικών και προγραμμάτων μεγάλης εμβέλειας επάνω στο επίπεδο ευημερίας των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πρόγραμμα που εξετάζεται με ενδελέχεια στην διατριβή αυτή είναι η «Κοινοτική Οδηγία- Πλαίσιο για τα Νερά» (2000/60/EC) που ως στόχο της είχε τον ορισμό ενός κοινού πλαισίου για την Κοινότητα στον τομέα των υδάτων ώστε να σχηματισθεί ένα ολοκληρωμένο και αναλυτικό πλαίσιο δράσεων, πολιτικών και κατηγοριοποίησης όλων των υδάτινων πόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ανάλυση επιχειρεί να «ισορροπήσει» μεταξύ της οικονομικής επιστήμης και των κοινωνικών επιστημών χρησιμοποιώντας την οικονομική θεωρία και τα εργαλεία της χωρίς όμως να αγνοούνται οι περιορισμοί της. Ο στόχος της διατριβής είναι να δοθεί μια ανθρωποκεντρική οπτική στον σχεδιασμό πολιτικών, κάτι που συχνά μπορεί να απουσιάζει όταν οικονομικά εργαλεία και νεοκλασικές πρακτικές χρησιμοποιούνται στο έπακρο. Επιπλέον, η διατριβή αυτή εξετάζει τις επιπτώσεις της οδηγίας 2000/60/EC κατά την διάρκεια της περιόδου εφαρμογής της αλλά και μετά την περίοδο που τα αποτελέσματα της εφαρμογής έπρεπε να γίνουν ορατά. Τέλος, σχολιάζονται τα ευρήματα από τις πλευρές των φυσικών, κοινωνικών και οικονομικών επιστημών. Οι παρακάτω ερωτήσεις θα γίνει προσπάθεια να απαντηθούν στο σύνολο της διατριβής¨ 1. Ποιές είναι οι πραγματικές επιπτώσεις μεγάλων «κεφαλαίων» πολιτικής όπως η Κοινοτική Οδηγία-Πλαίσιο για τα Νερά (εφεξής, ΚοπΥ); 2. Ποιά είναι, εάν υπάρχει, η επίπτωση των επιστημονικών μοντέλων στον σχεδιασμό αγρο-περιβαλλοντικών πολιτικών σε συγκεκριμένες λεκάνες απορροής; 3. Είναι αποτελεσματικά από πλευράς κόστους, τέτοια μεγάλα «κεφάλαια» πολιτικής; 4. Ποιός ωφελείται περισσότερο από αυτά, τα πλούσια ή τα λιγότερο πλούσια νοικοκυριά; 5. Εάν ληφθούν υπ’οψιν οι ατομικές απόψεις για τον κίνδυνο, πόσο καλά αντιπροσωπεύουν τα πραγματικά προβλήματα και κινδύνους στα υδάτινα περιβάλλοντα και πόσο πρέπει να επηρεάζουν αυτές οι απόψεις τον σχεδιασμό πολικής; 6. Πώς οι οικολογικοί και περιβαλλοντικοί δείκτες που ορίζονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για τα νερά βοηθούν τους πολίτες της να κατανοήσουν τους κινδύνους στα υδάτινα περιβάλλοντα, με δεδομένη την επιθυμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να συμπεριλάβει όλο και περισσότερο δημόσιες διαβουλεύσεις κατά τον σχεδιασμό μεγάλων «κεφαλαίων» πολιτικής στα θέματα του περιβάλλοντος; Οι υδάτινοι πόροι ενδιαφέροντος της ΚοπΥ επικεντρώνονται σε εσωτερικούς επιφανειακούς, υπόγειους και παράκτιους πόρους καθώς και σε υδάτινους πόρους κοινής ιδιοκτησίας μεταξύ χωρών-μελών. Ο στόχος της ΚοπΥ ήταν να εισαγάγει μια νέα μορφή διαχείρισης υδάτινων πόρων που θα βασίζεται επάνω σε κάθε μια λεκάνη απορροής ποταμού ξεχωριστά. Η θέσπιση συγκεκριμένων προθεσμιών για την επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων για υδάτινα οικοσυστήματα στόχευε στην βαθμηδόν επίτευξη των διάφορων «φιλόδοξων» στόχων. Η ΚοπΥ επίσης εισήγαγε και υιοθέτησε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τις στατικές και- μη πηγές (συνήθως αναφερόμενες ως «σημειακές και διάχυτες» πηγές) μόλυνσης των υδάτινων πόρων, προσπάθεια που βασίστηκε επάνω στα ευρήματα προηγούμενων κοινοτικών οδηγιών. Η ολοκληρωμένη διαχείριση σε επίπεδο λεκανών απορροής επαφίεται στις κατά τόπους επιτροπές που συστάθηκαν ανά Υδατικό Διαμέρισμα που υπάγονται στην αντίστοιχη Εθνική Επιτροπή Υδάτων. Κάθε επιτροπή Υδατικού Διαμερίσματος όφειλε να εκπονήσει σχέδια διαχείρισης για κάθε λεκάνη απορροής ποταμών που υπάγονται στο συγκεκριμένο υδατικό διαμέρισμα που θα έπρεπε στην συνέχεια να εγκριθεί από την εθνική επιτροπή. Ο στόχος της ΚοπΥ ήταν η επίτευξη του «καλού οικολογικού επιπέδου», ο «χαμένος κρίκος» μεταξύ περιβαλλοντικών πολιτικών, ελέγχου εκπομπών μόλυνσης και επίτευξης περιβαλλοντικών στόχων (χημικών και οικολογικών). Πιο συγκεκριμένα, η επίτευξη της «Καλής Οικολογικής Κατάστασης» (ΚΟΚ) μέχρι το 2015 ήταν ο γενικός στόχος, επικεντρώνοντας την προσοχή σε βιολογικούς δείκτες που θα κατέτασσαν τα νερά σε πέντε τάξεις (Εξαιρετική, πολύ καλή, καλή, μέτρια και κακή). Η ΚοπΥ συνέδεε υπάρχουσες κοινοτικές οδηγίες, επέτασσε την συνεργασία μεταξύ κρατών-μελών λόγω μεταβατικών υδάτινων πόρων, επεκτεινόταν σε θέματα στους τομείς της ενέργειας, αγροτικής παραγωγής, αλιείας, τουρισμού και μεταφορών, απαιτούσε την νομοθετική θέσπιση κανόνων καλής περιβαλλοντικής χρήσης από όλες τις χώρες-μέλη της ΕΕ και τέλος την ανάλυση και ταξινόμηση κάθε υδάτινου όγκου στην ΕΕ και σχεδιασμό της διαχείρισής του. Ο απώτερος στόχος της ΚοπΥ είναι η εξάλειψη των πιο σημαντικών μολυσματικών στοιχείων στο υδάτινο και το θαλάσσιο περιβάλλον, δίνοντας την ευχέρεια κινήσεων και εφαρμογών των πολιτικών σε κάθε χώρα-μέλος. Κάθε χώρα-μέλος όφειλε να δώσει απαντήσεις στα παρακάτω ερωτήματα για την οικονομική αποτίμηση της εφαρμογής της ΚοπΥ σε κάθε υδάτινο όγκο: - Ποιές είναι οι χρήσεις του νερού σε κάθε λεκάνη απορροής ποταμού; - Πληρώνει ο καθένας ανάλογα με την χρήση που κάνει ή ο καθένας που μολύνει ανάλογα με την ζημιά που προκαλεί, στο υδάτινο περιβάλλον; - Εμφανίζονται όλα τα είδη κόστους στην ανάλυση (περιβαλλοντικά και οικονομικά); - Είναι αυτά τα κόστη ρεαλιστικά με δεδομένη την παρούσα κατάσταση του εκάστοτε πόρου; Όλα τα παραπάνω έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση Κόστους Οφέλους προσαρμοσμένη για περιβαλλοντικά αγαθά. Η ανάλυση αυτή περιλαμβάνει κόστη (άμεσα και έμεσσα), οφέλη (διοικητικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά, έμμεσα και προσόδους σπανιότητας). Τα κόστη και τα οφέλη έπειτα πρέπει να αθροιστούν χωρικά και χρονικά. Η οικονομική ανάλυση δεν ήτανε το τελικό στάδιο ανάλυσης, αντιθέτως η ΚοπΥ εισήγαγε την ανάλυση της δυσαναλογίας (disproportionality analysis). Η ποιοτική ανάλυση αυτή καθορίζει ποιές τοπικές κοινωνικές ομάδες πιθανολογείται να σηκώνουν δυσανάλογα οικονομικά βάρη σε σχέση με άλλες για να επιτευχθεί η ΚΟΚ στον εκάστοτε υδάτινο όγκο. Εάν αυτό συνέβαινε, η διοικούσα αρχή έχει την δυνατότητα να μην εφαρμόσει την ΚοπΥ. Τα παραπάνω αναλύονται στην παρακάτω περίπτωση προς μελέτη στον ποταμό Λούρο στην Ελλάδα. Ο ποταμός Λούρος βρίσκεται κοντά σε δύο μετρίου μεγέθους αστικά κέντρα (Πρέβεζα και Άρτα) με συνολικό πληθυσμό 67,429 (ΕΛ.ΣΤΑΤ 2011). Η λεκάνη απορροής του Λούρου βρίσκεται σε περιοχές που λαμβάνουν χώρα οικονομικές δραστηριότητες από ετήσιες αγροτικές καλλιέργειες, εκτροφή ζωοειδών και γενικές οικονομικές δραστηριότητες αστικών κέντρων. Κατά συνέπεια η μόλυνση και οι αιτίες της εντοπίζονται στην εναπόθεση χημικών στοιχείων στα νερά από λιπάσματα και ζωικά εκρίμματα, εντομοκτόνα (που οδηγούν στον ευτροφισμό των υδάτων όπου διαβιούν πληθυσμοί σολομού) και μη-επαρκή διαχείριση ανθρώπινων λυμάτων. Οι πηγές μόλυνσης όμως δεν φαίνονται από τα διαθέσιμα δεδομένα να επιβάλλουν άμεση εφαρμογή αγρο-περιβαλλόντικών μέτρων μιας και το επίπεδο των νερών είναι καλό. Ως εκ τούτου η οικονομική ανάλυση κρίθηκε απαραίτητη. Για την οικονομική ανάλυση, 4 είδη ετήσιων καλλιεργειών λήφθηκαν υπ’ όψιν (μηδική, βαμβάκι, αραβόσιτος και εσπεριδοειδή) και 4 μορφές διαχείρισης (μειώσεις σε νιτρικά και φωσφορικά λιπάσματα, αγρανάπαυση ποτισμένης γης, εναλλαγή καλλιεργειών και ζώνες αγρανάπαυσης). Το κόστος υπολογίστηκε για κάθε μορφή καλλιέργειας και κάθε μορφής διαχείρισης. Στην συνέχεια υπολογίστηκαν οι οριακές καμπύλες μείωσης/αποφυγής κόστους για κάθε μορφή/σενάριο διαχείρισης. Οι μορφές διαχείρισης που επέτρεπαν την αγρανάπαυση ήταν οι λιγότερο κοστοβόρες αλλά