DE BODEMGESTELDHEID VAN HET GEBIED TUSSEN LEMMER EN BLOKZIJL IN HET RANDGEBIED VAN DE NOORDOOST POLDER VERSLAGEN VAN LANDBOUWKUNDIGE ONDERZOEKINGEN DE BODEMKARTERING VAN NEDERLAND SOIL SURVEY OF THE NETHERLANDS DEEL V DE BODEMGESTELDHEID VAN HET GEBIED TUSSEN LEMMER EN BLOKZIJL IN HET RANDGEBIED VAN DE NOORDOOST POLDER STICHTING VOOR *$öjg0? BODEMKARTERING MINISTERIE VAN LANDBOUW, VISSERIJ EN VOEDSELVOORZIENING STICHTING VOOR BODEMKARTERING-WAGENINGEN DE BODEMGESTELDHEID VAN HET GEBIED TUSSEN LEMMER EN BLOKZIJL IN HET RANDGEBIED VAN DE NOORDOOST POLDER SOIL CONDITIONS OF THE AREA BETWEEN LEMMER AND BLOKZIJL IN THE BORDER-AREA OF THE NOORDOOST POLDER Dr Ir J. S. VEENENBOS STAATSDRUKKERIJ ^»SnS^ UITGEVER IJ BEDRIJ F VERSL. LANDBOUW K. ONDER Z. No. 55.12 - 'S-G RAVEN HAG E- 1950 INHOUD ' biz. I. INLEIDING 1 II. KORT OVERZICHT VAN HET KARTERINGSGEBIED 3 1. Omschrijving van het gebied 3 2. Ontstaan van het gebied 3 3. Korte waterstaatkundige beschrijving 6 4. Algemene karakteristiek van het gebied 11 III. WERKWIJZE EN LEGENDA DER KAARTEN 14 1. Werkwijze 14 2. Legenda van het minerale dek 16 3. Legenda van het veenpakket 22 4. Legenda van de topografie van de pleistocene ondergrond 25 IV. BESCHRIJVING DER KAARTEN 26 1. Inleiding 26 2. Beschrijving van Blad 1A , 1B , 1C 26 3. Beschrijving van Blad 2A , 2B , 2C 43 4. Beschrijving van Blad 3A , 3B , 3C 55 V. VERBAND TUSSEN VERDROGING EN BODEMGESTELDHEID 61 1. Inleiding 61 2. Invloed van het minerale dek op de gang der verdroging .... 61 a. minerale dekken dikker dan 60 cm 61 b. bruine rodoorn-achtige gronden 63 c. grijze knipklei gronden, dunner dan 60 cm 66 d. gruislaag 68 3. Invloed van het veenpakket op de gang der verdroging 71 a. mosveen contra zeggeveen 72 b. roestig zeggeveen 77 c. riet- of rietzeggeveen 77 d. doorlatendheid van het veen 78 e. monocotylenveen 80 4. Invloed van een hoge ligging van de zandige ondergrond op de gang der verdroging 81 a. veen op zand 81 b. klei op zand 83 VI. DE WATERHUISHOUDING 85 1. Inleiding 85 2. De invloed van infiltratie op de grondwaterstanden 90 3. Bodemkundige opmerkingen bij de mol-infiltratie 95 4. Bodemkundige opmerkingen bij de buis-infiltratie 98 5. Bodemkundige opmerkingen bij besproeiïngsmethoden 100 6. Waarnemingen inzake de werking der gruislaag 101 7. Mogelijkheden tot herstel der graslandproductie 109 VII. THEORETISCHE BESCHOUWINGENOMTREN T HET ONTSTAAN VAN HETGEBIE D 112 A. De pleistocene ondergrond 112 B. Het veenpakket 116 1. De ontwikkelingsgeschiedenis 116 a. algemeen overzicht 116 1 De auteur promoveerde op 24 Maart 1950 op een gelijkluidend proefschrift aan de Landbouwhogeschool te Wageningen tot Doctor in de Landbouwwetenschap. biz. b. factoren welke de veengroei beheerst hebben 117 c. eutrooph veen 118 d. mesotrooph veen 118 e. roestig zeggeveen 119 ƒ. oligotrooph veen 121 2. Stratigrafie en datering 123 3. Palynologisch onderzoek 126 4. Overgang mesotrooph veen-oligotrooph veen 128 5. Veenstroompjes 131 6. Het schalterverschijnsel 133 C. Het minerale dek 137 1. Factoren welke de vorming van het minerale dek beïnvloed hebben 137 a. transgressie van het zeeniveau 137 b. geografische ligging 138 c. veenstroompjes 139 d. invloed van het milieu 139 2. Datering van de kleidekvorming 140 a. algemene gegevens 140 b. kleidek-ontwikkeling in het Zuiderzeegebied 141 c. historische gegevens 142 d. conclusie 144 3. Verdere historische gegevens 145 SUMMARY 146 GLOSSARY 156 LITERATUUR 158 BIJLAGEN 1. Blad IA), „ 2 A [ Kaarten van het minerale dek op veen „ 3 A ) 2. Blad 1B \ „ 2 B > Kaarten van het veenpakket „ 3B / 2 C > Kaarten van de diepteligging van de pleistocene " ir ondergrond ten opzichte van het maaiveld 4. Blad 1D \ „ 2D Oriëntatiekaarten „ 3D ) 5. Detail-opname van het veen in het oostelijk deel van het boezem- land van de Veenpolder van Echten 6. Analyse gegevens van het minerale dek 7. Pollendiagrammen: 17. Veenpolder Echten 18. Idem 19. Idem 20. Zuiderpolder van Blankenham 21. Binnenpolder Het Bedijkte Rondebroek 8. Kaart van de dalingslijnen van het grondwater in 1942 Situatiekaart, Locality map. 1 I. INLEIDING Onder de huidige omstandigheden komt een bodemkartering in de regel slechts tot stand in gebieden, waar belangrijke landbouwkundige vraagstukken op een op­ lossing wachten. Het randgebied van de Noordoost Polder vormt op deze regel geen uitzondering. Sedert het droogvallen van de jongste Zuiderzeepolder in 1941 zijn steeds meer klachten over verdrogingsverschijnselen in het naburige grasland­ gebied gehoord. Behalve de grasproductie, ondervinden ook bedrijfsgebouwen en wegen ernstige schade. Een daling van de grondwaterspiegel is de oorzaak van al deze moeilijkheden. Reeds voor de drooglegging van de Noordoost Polder was de mogelijkheid van deze daling voorzien. De gegevens van een reeds in 1938aangevange n hydrologisch onderzoek bleken evenwel geenszins in overeenstemming te zijn met de resultaten van een sinds 1943 over het gehele kustgebied door de Directie van de Wieringer- meer uitgevoerd landbouwkundig onderzoek. Ernstige verdroging bleek reeds toen voor te komen op plaatsen waar slechts een geringe daling van het phreatisch vlak geconstateerd was,terwij l elders dichtbij de Noordoost Polder in het geheel geen verdroging voorkwam, ondanks een waar­ genomen daling van degrondwaterstan d van 50c m en meer. De invloed van verschillen in bodemgesteldheid op degan g der verdroging leek hier voor de hand te liggen, zodat de Directie van de Landbouw, bepaalde maat­ regelen voor herstel van dit gebied overwegende, de Stichting voor Bodemkartering opdracht gaf tot het uitvoeren van een bodemkundige kartering van het verdro- gingsgebied. Nadat wij met de leiding van deze kartering belast werden, vingen de werkzaamheden begin October 1946 nabij Kuinre aan. Het betrof hier een ver- drogingskartering, waarbij verband gezocht moest worden tussen het bodemprofiel en de toestand van het grasland. De gegevens van het hydrologisch onderzoek, uit­ gevoerd voor en tijdens de karteringswerkzaamheden, leverden een onontbeerlijke bijdrage voor de interpretatie van de eigenschappen van het bodemprofiel ten aanzien van de waterhuishouding. Eigen waarnemingen wierpen een duidelijk licht op de waterbeweging in het voor de plantengroei zo belangrijke bovenste deel van het bodemprofiel. Twaalf maanden veldwerk hebben ons in staat gesteld, de gang der verdroging in het randgebied van, de Noordoost Polder te begrijpen en richtlijnen te geven voor het herstel van het gebied, terwijl een uitvoerige studie omtrent het genetisch verband der verschillende bodemtyp e ons tevens iets naders over de ontstaanswijze van het gebied leerde. Wij vertrouwen dan ook dat onze kaarten, in het bijzonder die van het veen rond de Noordoost Polder, als eerste voorbeeld van een uitvoerige veenkartering dienstig zullen kunnen zijn bij later eventueel uit te voeren karterin­ gen in andere veengebieden. Een hoogst welkome omstandigheid was het feit, dat het onderzoek in hoofd­ zaak gedurende de zeer droge zomer van 1947 plaats vond, waardoor de reacties van de bodemgesteldheid op de verdrogingsverschijnselen sterker waren dan in normale jaren. Het onderzoek bevestigt nogmaals het grote gevaar van ontwatering van een veengebied, hoe gering deze ontwatering ook mag zijn. Dalingen van de grond­ waterspiegel van slechts weinige centimeters kunnen ernstige schade aan de gras­ mat ten gevolge hebben. Het bestuderen van dit verdrogingsprobleem, het verzamelen van de nodige gegevens en het zo volledig mogelijk in kaart brengen van de in het terrein aanwezige verschillen, was alleen mogelijk door nauwe samenwerking met andere diensten. Prof. Dr Mr F. FLORSCHÜTZ verleende zijn medewerking bij de bestudering van de botanische samenstelling van het veenpakket en verrichtte enkele pollen-analysen. Dr D. M. DE VRIES legde het verband tussen de betanische samenstelling van het grasland en de resultaten van de bodemkartering. Een geregeld en nuttig contact werd onderhouden met Ir L. J. A. DE JONGE, Rijkslandbouw- consulent in algemene dienst, en Secretaris van de „Commissie inzake Indrogende Gronden rondom de Noordoost Polder". De door deze Commissie aangelegde proefvelden waren een grote steun bij de bestudering en het onderkennen van de eigenschappen van de veengronden. Omgekeerd werd Ir L. J. A. DE JONGE onzerzijds geregeld op de hoogte gehouden van de bodemkundige inzichten inzake de waterhuishouding der verschillende gronden en de mogelijk­ heden welke hierdoor ten aanzien van een verbetering van het gebied naar voren kwamen. Voorts zijn de kritische beschouwing van de leden dezer Commissie, de Heren Ir D. I. LUTEYN, Ir C. KALISVAART en Dr S. B. HOOGHOUDT steeds van groot nut geweest. De Directie van de Wieringermeer verleende steun in velerlei vorm. Arbeidskrachten, zowel middelbare als lagere, werkruimten en faciliteiten van een groot technisch apparaat werden bij voortduring ter beschikking gesteld. Dr A. J. ZUUR en Ir W. R. DOMINGO waren steeds bereid monsters in het laboratorium te Kampen te laten onderzoeken In prettige samenwerking met Ir A. VOLKER werd door de Dienst van de Zuiderzeewerken het onderzoek naar de stand van de grondwaterspiegel in de zomer van 1947 hervat. De foto van afbeelding 1 werd welwillend ter beschikking gesteld door de K.L.M. Het veldwerk werd met veel enthousiasme uitgevoerd door de karteerders van de Stichting voor Bodemkartering, A. J. HAVINGA, cand.l.i., en B. H. STEEHGS en door A. J. LINDENBERG en J. O. RITZEMA, personeel van de Directie van de Wieringermeer. Tijdelijk verleenden de assistenten van de Dienst voor Grond- en Pachtzaken,