Na polderach i w podcieniach – krajobraz i architektura Żuław 3 Na polderach i w podcieniach – krajobraz i architektura Żuław Jerzy Domino Ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisły Domy na Żuławach Spis treści Żuławy to kraina położona przy ujściu Wisły, przecięta ramionami rzeki na mniejsze części – Żuławy Gdańskie, Wielkie Żuławy Malbor- Domy na Żuławach ..............................................3 skie, Małe Żuławy (często zwane Żuławami Elbląskimi, które obej- Jerzy Domino mują częściowo rejon dawnych Małych Żuław Malborskich i nizinną Żuławskie dziedzictwo – nowe otwarcie ...........................71 część dawnego elbląskiego terytorium). Na całej przestrzeni rozciąga Dariusz Piasek się krajobraz płaski, pocięty siecią większych i mniejszych kanałów, z czytelnym rozłogiem pól i wykształconych polderów. Tutaj w sposób Projekt „Przywrócić szacunek zabytkom w delcie Wisły” ............73 chyba najbardziej efektowny przekształcony został pierwotny, „dziki” Dzień Otwarty Żuławskich Zabytków, 22–23 czerwca 2013 r. 85 stan przyrody w najlepiej zagospodarowany rejon rolniczy. Pomiędzy trzema miastami znajdującymi się niejako na narożach delty Wisły – Gdańskiem, Elblągiem i Malborkiem, z wyjątkiem Nowego Stawu do XIX wieku nie powstał żaden nowy ośrodek miejski. Nowy Dwór Gdański otrzymał prawa miejskie dopiero w 1881 roku (nadane zo- stały 1 kwietnia 1880 r.), natomiast liczne żuławskie wsie prezentują Wydawca: niespotykana gdzie indziej różnorodność. Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski 2013 rok Zasiedlanie Żuław odbywało się wieloetapowo, a każdy z etapów Żuławski Park Historyczny charakteryzował się powstawaniem innego układu przestrzennego ul. Kopernika 17, 82-100 Nowy Dwór Gdański tel. / fax +48 55 247 57 33 wsi i zabudowy. Zgodnie z naturą procesów zachodzących w miarę e-mail [email protected] upływu czasu, także zabudowania ulegały naturalnym procesom eks- www.zph.org.pl, www.klubnowodworski.pl ploatacji i destrukcji, które kataklizmy naturalne (jak częste w tym regionie powodzie) i wojny znacznie przyśpieszały. Domy, budynki Projekt Przywrócić szacunek zabytkom w delcie Wisły realizowany jest przez gospodarcze były więc ustawicznie remontowane, przebudowywane Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski i zastępowane przez rozwiązania najbardziej modne lub wygodne przy wsparciu finansowym Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. i najbardziej ekonomiczne. Trwający na Żuławach przez blisko pół- tora wieku okres spokoju, bez działań wojennych spowodował, iż Partnerzy: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Zespół Szkół nr 1 w Nowym Dworze Gdańskim, budownictwo mieszkalne ulegało jakby pewnemu procesowi „petry- Gimnazjum w Kmiecinie. fikacji”. Już z samej natury budowania dla celów mieszkalnych wyni- kała solidność i wygoda domu, którego bez potrzeby nie zmieniano, w przeciwieństwie do obór, stodół czy innych zabudowań gospodar- czych powiększanych i modyfikowanych w miarę rozwoju gospodar- ISBN 9788391177167 stwa. Istniały tu do niedawna obok siebie liczne przykłady budownic- rys. Jerzy Domino 4 5 twa od XVIII wieku (miejscami nawet obserwowano budynki starsze) zowały się gospodarstwa położone bliżej centralnej części miejscowo- po typy z pierwszej połowy XX wieku. Historyczne budownictwo ści – głównej ulicy, placu, kościoła. Na obszarach depresyjnych układ żuławskie było typowo wiejskie, związane z życiem na wsi i rolniczym zabudowań musiał uwzględniać dogodny dojazd przez groblę, zabez- zajęciem ludności, odzwierciedlającym sposób gospodarowania na pieczenie od wody, niekorzystnych wiatrów (zachodnich i północ- specyficznym terenie. Od drugiej połowy XIX wieku rodzime formy nych), oświetlenie izb. Domy stawiano zatem przeważnie w południo- zaczynały być zastępowane przez zapożyczenia, wzorce budynków z wej, południowo-wschodniej, czasem południowo-zachodniej stronie regionów ościennych (na który też zresztą promieniowały wpływy obejścia. Wielkość i kształt terpu determinowała układ gospodarstwa. żuławskie), zaś urzędniczy system państwa promował projekty zunifi- Stosunkowo niewiele jest znanych przekazów ikonograficznych – ob- kowane dla całego cesarstwa, potem państwa Niemieckiego i Wolnego razów, grafik, na których znajdowałyby się wyobrażenia zabudowy Miasta Gdańska. dawnych żuławskich wsi. Przeważnie na planach, czy to prospektach, Badania naukowe, rozpoczęte późno objęły już tylko fragment szybko budynki wiejskie ukazywano schematycznie, bez proporcji i detalu. zanikającego krajobrazu, także ograniczając się do najbardziej cieka- Na zaginionym obrazie z Gdańskiego Dworu Artusa z 1480-85 roku, wych domów. Praktycznie kultura materialna Żuław nadal czeka na przedstawiającym oblężenie Malborka, widać w tle sylwety wsi, jed- osoby chcące rozpoznawać jej bogactwo. Poniższe rozważania doty- nak są one na reprodukcjach mało czytelne. Na najdawniejszych Wieś Suchy Dąb repr. wg. O.Kloeppel, Die bauerliche Haus– Ho czą jedynie najbardziej charakterystycznych form budynku mieszkal- przedstawieniach wsi Janówki z 1618 roku, Myszewa z 1647 roku, Dom w Lubieszewie. Stara pocztówka ze zbiorów Szymona Kleina. fund Siedlungslanlage im Weichsel-Nogat-Delta, Danzig 1924. nego, głównych miejscowych typów architektonicznych, Lichnów Wielkich i Suchego Dębu i szczególnie interesujących elementów domu, anonsując poniekąd z 1667 roku widać zróżnicowanie poszczególnych budynków. Szcze- ten aspekt żuławskiego dziedzictwa. gólnie interesującym jest prospekt wsi Suchy Dąb, na którym przedsta- Patrząc na żuławskie domy trzeba je widzieć w odniesieniu do prze- wiono dokładnie taką żuławską wieś, z jej zabudową, gospodarstwa- strzeni wiejskiej, a na Żuławach rozróżnić można aż 32 typy wsi. Do mi, a także ze znakami własnościowymi – gmerkami przynależnymi XVI wieku wszystkie zakładane wsie – owalnicowe, ulicowo – placo- każdemu gospodarstwu. Na tym rysunku zauważyć można po jednej we, ulicówki jedno i dwustronne, wielodrożnicowe, sakowe, przysiół- stronie ulicy 6 dużych, piętrowych domów podcieniowych, w typie ki placowe i ulicowe oraz folwarki miały charakter zwarty. We wsiach litery T, z ryglowym piętrem, podcieniem szczytowym wspartym na zakładanych od drugiej połowy XVI wieku zabudowania oddalone 5, 6, 7 i 8 słupach, jeden dom z podcieniem szczytowym, krótką ho- były mniej lub bardziej od siebie, tworząc nowe układy – łańcuchó- lenderską zagrodą wzdłużną z ryglowym budynkiem mieszkalnym wek, rzędówek, szeregówek i licznych kolonijnych zabudowań jedno- i trzy inne małe, otynkowane domki. Po drugiej stronie ulicy widać dworczych. tylko jeden duży, piętrowy dom podcieniowy w układzie litery T, je- Wyjątkowym elementem charakterystycznym jedynie dla Żuław był den piętrowy, szczytowy, trzy niskie z podcieniem szczytowym, 8 ma- „terp”, czyli wyraźnie wyróżniające się w płaskim krajobrazie niewiel- łych domków, dwie zagrody holenderskie wzdłużne, karczmę i pięć Wieś Myszewo z 1647 roku, repr. wg. O. Kloeppl... kie wzniesienie, usypane sztucznie. To właśnie na nim lokowano za- budynków w pierzei o formach zbliżonych do małych kamieniczek budowę w obawie przed wodą czy to z powodzi, czy podsiąkającej z w miastach. dachach w otoczeniu strzelistych, posępnych drzew. Zabudowa ulicy w Nowym Dworze Gdańskim. Stara pocztówka ze bagnistego gruntu. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy „terpy” po- Nieczęsto też wieś żuławska była tematem lub tłem obrazów, czy Nieocenionym źródłem informacji są stare fotografie i pocztówki oraz zbiorów Szymona Kleina. jawiły się dopiero podczas kolonizacji XVI-wiecznej, czy też usypywa- grafik artystów z XIX i XX wieku. Jest to zresztą kolejny temat warty publikowane w przewodnikach i opracowaniach naukowych fotogra- no je wcześniej. Wzmocnienie gruntu, np. przez palowanie czy ruszt poważniejszych studiów. Kilka grafik Bertholda Hellingratha przy- fie. Karty pocztowe z widokiem poszczególnych obiektów dotyczyły pod średniowiecznymi kościołami, za terp uważanym być nie może. wołuje nostalgiczny nastrój w relacji wody i wysokich drzew, z syl- najbardziej reprezentatywnych budowli, a i to jedynie w najważniej- Zbudowania we wsiach lokowanych wcześniej na terenach położo- wetami budowli. Złowieszczy nastrój kataklizmu powodzi 1888 roku szych miejscowościach. nych wyżej moczarów i bagien, zgodnie z rozmierzeniem pól i wsi, przedstawił Carl Scherres na obrazie, gdzie pośród zimowego pejzażu odzwierciedlały lokalną hierarchię. Większym prestiżem charaktery- ponad wodą wznoszą się na terpach drewniane domy o naczółkowych 6 7 Układ wnętrza domu Żuławskiego Do czarnej kuchni od strony podwórza przylegało oddzielne, oświe- Typowy dom żuławski ma charakterystyczny układ wnętrza (wyjąt- tlone pomieszczenie, często o szerokości czarnej kuchni, a czasem kiem są jedynie jednotraktowe domki rybackie, przewoźnicze, czy szersze o część ściany wielkiej izby. Była to tzw. biała lub jasna kuch- zagrodnicze). Zbliżony jest zarówno w domach w zagrodzie holen- nia, gdzie przyrządzano potrawy nie wymagające bieżącego gotowa- derskiej, jak też wolnostojących, podcieniowych czy też bez podcie- nia. Tutaj też później często przenoszono palenisko kuchni płytowej, nia. Różnice miedzy ich rozplanowaniem można opisywać biorąc lub przez wyburzenie ściany łączono obie kuchnie. pod uwagę szerokość traktów, lokalizację czarnej kuchni, kształt sieni Kolejnym elementem kształtującym wnętrze była sień. W domach i sposób zagospodarowania części „gospodarczej”. Budynki murowa- żuławskich raczej nierównomiernie dzieliła wnętrze na część więk- ne, ceglane najczęściej powtarzały układ budynku