Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 10, 2019 Z MINIONYCH CZASÓW Aleksander Czekanowski – odkrywca trapów syberyjskich Grzegorz Racki1 Aleksander Czekanowski – discoverer of Siberian traps. Prz. Geol., 67: 791–798. A b s t r a c t. Flood basalts (traps) and large igneous provinces (LIPs) belong to the hot topics of modern geology, especially due to their causal links with major evolutionary crises and global catastrophes. However, the history of views on volcanic cataclysms, as well as the recognition stages of particular LIPs are still little known. Surpris- ingly, Polish contribution to this expanding topic may be larger than expected, as exemplified by the issue of field exploration of the largest continental LIP in Siberia. The first exhaustive data were provided in 1873 by Aleksander Czekanowski (1833–1876), a Polish geologist, educated at the universities of Kiev and Dorpat (Tartu),who was exiled by the Russian authorities to Siberia for participation in organizing the Polish January Uprising in 1863. He G. Racki led several large expeditions to distant parts of Siberia, also in the Ni¿nyja (Lower) Tunguska basin. In the summer of 1873, he discovered numerous exposures of basalt lava floods in the tableland along this river, starting from the area between Preobrazhenka and Jerbogachyan. The observations were announced by letters systematically pub- lished in “Izvestiya Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo Obshchestva”. As the most important result of the expedition, he quoted in 1876: “the discovery of previously unknown area of igneous rocks of so large extent that it exceeds the size of any other of its kind”. In his diaries, published posthumously in 1896, Czekanowski described the trap locations in detail, documented in many sketches and cross-sections. Czekanowski, as a discoverer of Siberian traps, has already been appreciated in English-language litera- ture, and should also be properly honored in Polish geology. Keywords: History of geology, flood basalts (traps), Siberian Large Igneous Province, Lower Tunguska River,Aleksander Czekanowski Problematyka roli aktywnoœci wulkanicznej w dziejach 2011, 2016; Clapham, Renne, 2019). Historia badañ tych Ziemi, w szczególnoœci jej wp³ywu na ewolucjê biosfery, trudno dostêpnych obszarów, do lat 70. XIX w. bêd¹cych nale¿y do najbardziej noœnych tematów we wspó³czesnych terra incognita, budzi dziœ szczególne zainteresowanie naukach geologicznych (Wignall, 2011, 2016; Ernst, 2014). (Svensen i in., 2019). I dlatego odkrycie trapów syberyj- Odkrycia anomalii rtêciowych w poziomach wszystkich skich przez Aleksandra Czekanowskiego w 1873 r., cho- wielkich wymierañ przes¹dzaj¹ o kluczowej roli erupcji cia¿ ju¿ dawno anonsowane w literaturze anglojêzycznej wulkanicznych w inicjowaniu tego typu katastroficznych na temat LIP-ów (Zolotukhin, Mukhamedov, 1988), jest zdarzeñ (Racki i in., 2018; Clapham, Renne, 2019). Nic szczególnie perspektywicznym tematem badañ z zakresu dziwnego, ¿e roœnie zaciekawienie histori¹ rozwoju historii geologii. Niniejszy przyczynek jest jedynie pogl¹dów na temat natury aktywnoœci magmowej oraz wstêpn¹ prezentacj¹ tej problematyki, poprzedzaj¹c¹ szer- kataklizmów wulkanicznych w skali regionalnej i global- sze studium przygotowywane do publikacji w jêzyku nej (Sigurdsson,1999; Racki, w druku), a tak¿e dziejami angielskim. badañ poszczególnych centrów wulkanizmu (Svensen i in., 2019). W szczególnoœci dotyczy to wielkich prowincji ¯YCIE I AKTYWNOŒÆ BADAWCZA ogniowych (Large Igneous Provinces – LIP), obejmuj¹cych ALEKSANDRA CZEKANOWSKIEGO obszary szczelinowych (linearnych) erupcji law bazalto- wych z kilkudziesiêciokilometrowych roz³amów w litosfe- Aleksander Czekanowski (ryc. 1), urodzony w Krze- rze (trapy; pokrywy bazaltowe – flood basalts). Sam mieñcu w 1833 r., w rodzinie inteligenckiej, wychowanek scenariusz globalnego kataklizmu wulkanicznego, skon- uniwersytetów w Kijowie i Dorpacie (Tartu), zosta³ skaza- centrowany w pierwszym rzêdzie na implikacjach klima- ny na katorgê (i odebranie stanu szlacheckiego!) za udzia³ tycznych (model „lata” wulkanicznego), jest od ponad 90 w przygotowywaniu powstania styczniowego w Kijowie lat dopracowywany w szczegó³ach wyjaœniaj¹cych rozma- (Turkowski, 1938; Z. Wójcik, 1982). W trakcie studiów ite sprzê¿enia zwrotne oraz ich koñcowe skutki zabójcze mineralogicznych na Uniwersytecie w Dorpacie pozna³ dla biosfery. Niespodziewanie okazuje siê, i¿ ów historycz- Benedykta Dybowskiego i Fryderyka Schmidta (ryc. 2A), ny wk³ad badaczy spoza domeny anglojêzycznej, w tym co mia³o powa¿ne implikacje dla jego losów w czasie sybe- polskich, mo¿e byæ zaskakuj¹co du¿y i wci¹¿ ma³o znany ryjskiej katorgi. Jako wybitnie uzdolniony przyrodnik (Racki, 2019). nawi¹za³ na wygnaniu kontakty z dynamicznie dzia³aj¹cym Najwiêkszy l¹dowy obszar wystêpowania trapów to Syberyjskim Oddzia³em Cesarskiego Rosyjskiego Towa- œrodkowa Syberia i tam lokuje siê Ÿród³o wielkiej zapaœci rzystwa Geograficznego (CRTG), którego zarz¹dca, Arse- ¿ycia na Ziemi zarówno w koñcu ery paleozoicznej, jak nij F. Usolcev (ryc. 2C), bardzo sprzyja³ Czekanowskiemu i wczeœniejszego kryzysu w póŸnym dewonie (Wignall, (Z. Wójcik, 1982). Od 1866 r. prowadzi³ on badania geolo- 1 Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; [email protected] 791 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 10, 2019 ¬ Ryc. 1. Aleksander Piotr Czekanowski (1833–1876) w ostatnich latach ¿ycia, strona przedtytu³owa i tytu³owa jego g³ównego dzie³a (Czekanowski, 1896), dziennika z wypraw syberyjskich w la- tach 1873–1875, wydanego 20 lat po jego œmierci przez Fryderyka Schmidta (ryc. 2A), w opracowaniu Jana Czerskiego (ryc. 6A) Fig. 1. Aleksander Piotr Czekanowski (1833–1876) in the last years of his life, subtitle page and the title page of his main work (Czekanowski, 1896), diary on Si- berian expeditions in 1873–1875, pub- lished 20 years after his death by Fryderyk Schmidt (Fig. 2A), edited by Jan Czerski (Fig. 6A) Ryc. 2. Rosyjscy uczeni, którzy odegrali kluczow¹ rolê w sukcesie syberyjskich wypraw Czekanowskiego w latach 1873–1875: A – Fryderyk Schmidt (1832–1908), uznany geolog i botanik, uwa¿any za twórcê podwalin geologii Estonii, cz³onek Cesarskiej Aka- demii Nauk od 1874 r., wytrwa³y protektor pracy badawczej Czekanowskiego na zes³aniu (https://upload.wikimedia.org/wikipe- dia/commons/a/a3/Friedrich_Schmidt.jpg) oraz B – Ferdynand Müller (1837–1900), astronom i geograf, równie¿ zes³any na Syberiê w 1863 r., towarzysz wypraw w 1873 i 1874 r., autor ksi¹¿ki Unter Tungusen und Jakuten (Müller, 1882; patrz ryc. 5A), propaguj¹cej odkrycia Czekanowskiego (https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Miller_F_F_1837_1900..jpg), obaj wywodz¹cy siê z Niemców ba³tyckich; C – Arsenij Fedorowicz Usolcew (1830–1909), topograf wojskowy, geodeta i geolog, podpu³kownik i urzêdnik pañstwowy (radca), sekretarz syberyjskiego oddzia³u Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w latach 1864–1875 (https://www.myheritage.pl/) Fig. 2. Russian scholars who played a key role in the success of Czekanowski’s Siberian expeditions during 1873–1875: A – Fridrich Schmidt (1832–1908), a renowned geologist and botanist, considered to be the founder of the geology of Estonia, a member of the Imperial Academy of Sciences from 1874, persistent promoter of Czekanowski’s exile research (https://upload.wikimedia.org/wikipe- dia/commons/a/a3/Friedrich_Schmidt.jpg), and B – Ferdinand Müller (1837–1900), astronomer and geographer, also exiled to Siberia in 1863, companion in the expeditions in 1873 and 1874, author of the book Unter Tungusen und Jakuten (Müller, 1882, see Fig. 5A), promoting the Czekanowski discoveries (https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Miller_F_F_1837_1900..jpg) the both derived from Baltic Germans; C – Arseniy Fedorovich Usolcev (1830–1909), military topographer, surveyor and geologist, lieute- nant colonel and government official (counselor), secretary of the Siberian division of the Imperial Russian Geographical Society in 1864–1875 (https://www.myheritage.pl/) giczne w po³udniowej czêœci guberni irkuckiej, które mesto.ru/map-irkutsk_1873-geognostik/). Za to wybitne zosta³y sfinalizowane obszern¹ monografi¹ opatrzon¹ opracowanie kartograficzne Czekanowski zosta³ w 1875 r. map¹ geologiczn¹ (Czekanowski, 1874a; http://www.eto- nagrodzony z³otym medalem Miêdzynarodowego Kongresu 792 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 10, 2019 Geograficznego w Pary¿u. Wówczas przywrócono mu te¿ SYBERYJSKIE WYPRAWY stan szlachecki. CZEKANOWSKIEGO 1873–1875 W latach 1873–1875 Czekanowski kierowa³ trzema wyprawami badawczymi wzd³u¿ rzek Dolna Tunguzka, Trzy ekspedycje syberyjskie Aleksandra Czekanow- Jenisej, Oleniok i Lena (ryc. 3), odkrywaj¹c m.in. z³o¿a skiego, o ³¹cznej d³ugoœci 27 000 km (ryc. 3), dosz³y do wêgla kamiennego (Graniczny i in., 2010) oraz wiele skutku dziêki szczêœliwemu zbiegowi okolicznoœci, ale wyst¹pieñ kopalnej fauny i flory. Z racji tak donios³ych zadecydowa³o wytrwa³e poparcie wp³ywowego Fryderyka osi¹gniêæ w poznaniu budowy geologicznej Syberii, dziêki Schmidta (ryc. 2A), od 1874 r. cz³onka Akademii Nauk, usilnym staraniom Akademii Nauk zosta³ w koñcu zwol- który zna³ go i bardzo ceni³ jeszcze ze studiów w Dorpacie. niony z zes³ania w 1875 r. Nieoczekiwanie zmar³ przed- Czekanowski by³ ju¿ wówczas uznawanym syberyjskim wczeœnie – œmierci¹ samobójcz¹ – 30 paŸdziernika (18 wg geologiem, co sprawi³o, i¿ irkucki oddzia³ CRTG sponso- kalendarza juliañskiego) 1876 r. w Petersburgu. rowa³ dwie pierwsze ekspedycje Czekanowskiego. Ryc. 3. Szlaki ekspedycji