Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Neofilologii Katedra Studiów Azjatyckich Zakład Arabistyki i Islamistyki Agnieszka Piotrowska Nowe strategie liryczne współczesnej poezji egipskiej Twórczość poetów pokolenia lat 90. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Adnana Abbasa Poznań 2010 1 Dla M. i H. 2 Poezja nie jest czymś, co można osiągnąć tylko u Malindi. Można ją znaleźć w każdym kraju. Przysłowie mówi To, co jest na Pembie, jest równie dobrze na Zanzibarze – odrzuć Pembę i Zanzibar i powiedz: co jest w Europie, jest także i w Afryce; odrzuć Europę i powiedz: co jest w Afryce, jest także w Azji, odrzuć Afrykę i powiedz: co jest w Azji, jest też w Ameryce; odrzuć Azję i powiedz: co jest w Ameryce , jest i w Australii – świat twórczości podobny jest w narodach wszystkich ludzkich istot; ukazuje ich wspólne pochodzenie i wielką jedność. Shaaban Robert (w: Wanda Leopold, O literaturze Czarnej Afryki) 3 SPIS TREŚCI WSTĘP 7 ROZDZIAŁ 1 17 Poezja egipska od okresu odrodzenia (druga połowa XIX wieku-początek XX wieku) do początku XXI wieku: Zarys 1.1. Poezja egipska czas i rozwój 18 1.1.1. Poezja do lat 50. XX wieku 18 1.1.2. Poezja okresu modernizmu 20 1.1.3. Poezja ostatnich dziesięcioleci (od lat 80. do dziś) 24 1.2. Czym jest poezja pokolenia lat 90.? Wprowadzenie do tematu 27 ROZDZIAŁ 2 Tło historyczne i sytuacja aktualna a nowa grupa poetycka lat 90 31 2.1. Sytuacja społeczna i kulturalna Egiptu (lata 90. XX wieku - początek XXI wieku) 31 2.2. Charakterystyka nowej grupy poetyckiej. Przyczyny jej powstania 40 2.3. Recepcja poezji, stosunek kół konserwatywnych, krytyka 68 4 ROZDZIAŁ 3 Poeci nowej grupy lat 90. i ich działalność artystyczna 79 3.1. Sylwetki poetów. Ich pochodzenie i praca twórcza 79 3.2. Fora poetyckie i działalność artystyczna poetów 105 ROZDZIAŁ 4 Formy i język poezji lat 90. 116 4.1. Formy poezji arabskiej 116 4.1.1. Klasyczne formy poezji arabskiej do okresu odrodzenia An-Naha (druga połowa XIX wieku) 117 4.1.2. Formy poezji arabskiej w okresie odrodzenia, romantyzmu i modernizmu (druga połowa XIX– koniec XX wieku) 119 4.1.3. Qadat an-nar (poemat prozą) 122 4.2. Strategie formalne – struktura, kompozycja i rytm poematu prozą lat 90. 124 4.3. Strategie estetyczne – stylistyka i język poezji 140 ROZDZIAŁ 5 Tematyka poezji pokolenia lat 90. 161 5.1. Strategie podmiotu lirycznego - ekspozycja głównych zagadnień i ich charakterystyka 162 5.2. Strategie „braku ideologii” - filozoficzny kontekst poezji 179 5 ZAKOŃCZENIE 191 BIBLIOGRAFIA 197 ANEKS 216 6 WSTĘP Andreas Pflitsch w najnowszym studium na temat arabskiej literatury postmodernizmu podkreśla szerokie spectrum porządków społecznych i politycznych w krajach arabskich, które są zasadniczo odmienne od tych, znanych Europejczykom, i wpływają na rodzaj tworzonej tam literatury1. Nie od dziś przecież wiemy, że poezję arabską - zjawisko rozległe i zróżnicowane, można klasyfikować wedle kryteriów historycznych, kierunków lub wreszcie poszczególnych tradycji, zarówno w odniesieniu do jej struktury stylistycznej, jak i tematyki, które powiązane są z konkretnym miejscem i obszarem kulturowym, z którego się wywodzi. W tym sensie każda z jej odmian posiada swój specyficzny charakter. Różnią się one ze względu na język, którym się posługują, stopień rozwoju społeczeństwa w danym kraju, jego stosunek do tradycji, przywiązanie do pewnych form poetyckich, potrzebę zmian i eksperymentowania, oddziaływanie kultury zachodniej, przeszłość historyczną i wreszcie aktualną sytuację społeczną i polityczną. Co więcej, zdajemy sobie sprawę z faktu, że poezja arabska jest prawdopodobnie jedną z najbardziej skonwencjonalizowanych sztuk na świecie. Mając za sobą wieki tradycji, podczas których wypracowano sztywne reguły dotyczące formy i treści, bardzo trudno jest wprowadzić zamiany w tym zakresie. Zbyt duże oddalenie się od ustalonych norm uważane jest często za zamach na tę tradycję i jej zwolennicy określają taką sytuację mianem „kryzysu w poezji”2, bądź oznacza ona dla nich złamanie quasi religijnego tabu3. Stąd po okresie przemian, które zachodziły w poezji arabskiej od końca lat 40-tych XX w. w obiegu wciąż funkcjonują nowe utwory, napisane według tradycyjnych reguł. W związku z tym wysiłek jaki nowi poeci muszą włożyć w przeciwstawienie się ich 1 “Die gesellschaftlichen Bedingungen, unter denen Literatur entsteht, sind unbedingt zu beruecksichtigen und die Bedingungen, unter denen in der arabischen Welt Literatur entsteht, unterschieden sich fundamental von denen, die wir kennen”. Andreas Pflitsch, Das Ende der Illusionen. Zur arabischen Postmoderne, w: Arabische Literatur, postmodern, ed. Angelika Neuwirth, Andreas Pflitsch, Barbara Winckler, Muenchen 2004, s. 16. 2 Richard Jacquemond, Conscience of the Nation. Writers, State and Society in Moden Egypt, Cairo – New York 2002, s. 195. 3 „Abd al-„Azz Muwf, Taawwult an-nara wa balat al-infil. Dirst wa qay f qadat an-nar al- „arabiyya, Al-Qhira 1999, s. 191. 7 poprzednikom, jest nie tylko powodowany oporem tradycyjnych szkół poetyckich, ale i rozumieniem eksperymentowania w poezji jako takiego, i generalnie, przyzwoleniem na jego zastosowanie. Wysiłek ten i konieczność konfrontacji jest zatem jedną z cech przynależnych każdemu nowemu pokoleniu innowatorów, które nie tylko musi zmierzyć się z przeciwnikami na polu poezji, ale również całą rzeszą czytelników o tradycyjnych zapatrywaniach na sztukę – stanowiących większość w społecznej strukturze państw arabskich. Cechy te bez wątpienia nadają specyfiki współczesnej poezji arabskiej. Dodatkowo jednak odgrywają jeszcze jedną bardzo ważną rolę - sprawiają, że już na samym początku mamy do niej określone, żeby nie powiedzieć n e g a t y w n e podejście. Nawet młodzi poeci z różnych krajów zachodnich mówią często bez ogródek, że poezja arabska jest „dziwna”, przesiąknięta jakąś obcą nieznaną im jakością, pozostaje w tyle za przemianami współczesnego świata4. Nie zamierzam sprowadzać moich rozważań do walki z tego rodzaju przesądami, ale może warto jeszcze raz podkreślić, że wciąż nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak wiele różnic ma charakter bardzo powierzchowny, a sztuka mocą ludzkiej empatii przybliża nawet te kultury, które na pierwszy rzut oka wydają się nie mieć ze sobą wiele wspólnego5. Niniejsza praca ma więc na celu przybliżenie egipskiej poezji pokolenia lat 90., której szczególny charakter wynika z faktu, że występuje ona przeciw tradycji, i powstawała w okresie ważnych przemian, jakie zachodziły w społeczeństwie egipskim w ostatnich dziesięcioleciach. Poprzez analizę tematyki, języka i form poetyckich wierszy, nakreślenie okoliczności ich powstania i ukształtowania się nowej grupy poetyckiej, oraz ogólnie, zarysu historycznego dotyczącego sytuacji literackiej w Egipcie w latach 90. XX wieku, ma ukazać jej uniwersalny wymiar, a przez to ułatwić jej odbiór oraz przyczynić się do jej rozpowszechnienia. Ze względu zaś na aktualność tematu - twórczość poetów pokolenia lat 90. nie doczekała się jeszcze opracowań naukowych - oraz wciąż kształtujący się dorobek 4 Do podkreślenia tej kwestii zainspirowała mnie rozmowa z poetką poznańską, Anną Wieser, która jak zresztą wiele innych osób wyznaje podobny pogląd na temat współczesnej poezji arabskiej, na mocy obiegowych opinii i bez próby zaznajomienia się z nią. 5 Z tezą tą doskonale współgra kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, która zakłada, że „nie należy (zresztą) demonizować owych różnic kulturowych. Istnieje przecież wspólny mianownik – wyznaczony przez biologię, środowisko, uczestnictwo w szerzej rozumianej tradycji kulturowo-cywilizacyjnej, przez naszą zdolność do wczuwania się w sytuację innego człowieka – który pozwala nam się porozumiewać nie tylko z naszymi bliskimi, nie tylko z członkami naszej grupy etnicznej, ale również z użytkownikami innych języków wychowanymi w częściowo odmiennych tradycjach kulturowych”. Krzysztof Hejwowski, Kognitywno- komunikacyjna teoria przekładu, Warszawa 2009, s. 94. 8 literacki jej twórców, ma również zapełnić niszę w badaniach dotyczących najnowszej literatury arabskiej. Moim założeniem była także próba odpowiedzi na pytanie czym jest poezja pokolenia lat 90. w Egipcie, w jaki sposób odróżnia się od twórczości poetyckiej poprzednich pokoleń i jakie nowe strategie liryczne na poziomie poetyki i teorii wiersza adaptuje. Czy jest to rzeczywiście nowe zjawisko na tle historii współczesnej poezji egipskiej, jak twierdzili niektórzy twórcy, czy może jest jedynie ogniwem dyskursu wokół kwestii następowania po sobie pokoleń6. Jest to ważne zadanie, ponieważ poezja pokolenia lat 90. w Egipcie jest ignorowana tyleż przez rynek wydawniczy i czytelników, co środowiska akademickie i oficjalną krytykę literacką. Sprzyja temu sytuacja panująca w świecie kultury egipskiej, z jej podziałem na kulturę oficjalną, popularną i niezależną7. Tym sposobem w zakresie współczesnej krytyki poetyckiej funkcjonuje kilka jej odmian: oficjalna krytyka w języku arabskim, trafnie nazwana przez Adnana Abbasa krytyką dolarowo-kuponową8, krytyka niezależna, zawężona do pism pokoleniowych i wydarzeń artystycznych organizowanych przez środowiska niezależne, oraz krytyka krajów zachodnich, której często brakuje kontekstu i powiązania z rzeczywistością, i stanowi tym samym osobną opowieść, w której kosztem przykładania nadmiernej wagi do niektórych zjawisk, nie dostrzega się innych9. Opracowania naukowe na temat poezji, które powstawały w ostatnich latach w Egipcie, z rozmysłem pomijają poetów pokolenia lat 90. lub traktują ich twórczość bardzo wybiórczo. Np. najnowsze prace, z którymi się