UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het Noord-Nederlands familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Beeldtraditie en betekenis Laarmann, F.K. Publication date 2003 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Laarmann, F. K. (2003). Het Noord-Nederlands familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Beeldtraditie en betekenis. Amsterdam University Press. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:28 Sep 2021 FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 1 Het Noord-Nederlands familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 2 Omslagontwerp en ontwerp binnenwerk: René Staelenberg, Amsterdam Afbeelding omslag: Willy Belinfante, Promovenda; de Bul, kleurets, 30 × 40 cm. ISBN 90 5356 670 8 NUR 654 © Amsterdam University Press, F.K. Laarmann, 2003 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j0 het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 3 Het Noord-Nederlands familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw Beeldtraditie en betekenis Academisch proefschrift, ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op woensdag 23 oktober 2002 te 14.00 uur door Frauke Kathrin Laarmann geboren te Lüneburg/Duitsland Amsterdam University Press FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 4 Promotor: prof. dr. E. van de Wetering Co-promotor: dr. R.E.O. Ekkart Faculteit der Geesteswetenschappen FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 5 Woord vooraf In 1996 begon ik met mijn onderzoek naar het Noord-Nederlands familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Als OIO werd ik voor 4 jaar in dienst genomen van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) die het onderzoeksproject ‘Beeldtraditie en betekenis’ onder leiding van Eric Jan Sluijter – en in de eerste jaren ook Reindert Falkenburg – heeft gefinan- cierd. Door mijn promotor Ernst van de Wetering werd ik verbonden aan de Uni- versiteit van Amsterdam (UvA), en door de stationering van het onderzoekspro- ject bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) met het bijbehorende Iconografisch Bureau in Den Haag en mijn begeleider en co-pro- motor Rudi Ekkart, directeur van het RKD, heb ik mogen profiteren van een werkplek aldaar. Dat de resultaten van mijn onderzoek niet tot het boek hebben geleid waarvan ieder promovendus hoopt dat het een standaardwerk zal worden, maar tot een op het eerste gezicht heterogene verzameling teksten van verschillende lengtes en in verschillende talen, was oorspronkelijk geen vrijwillige keuze. Anderhalf jaar nadat ik was begonnen, verscheen in Bonn Marianne Giesens dissertatie met de titel Untersuchungen zur Struktur des holländischen Familienporträts.1 In 1981 werd Giesen voor het eerst in de Kunstchronik vermeld met een promotieonder- zoek aan het Kunsthistorisches Institut der Universität Bonn onder begeleiding van prof. Müller Hofstede met als thema: Untersuchungen zur holländischen Bildnismalerei zwischen 1610 und 1650,2 in 1982 gewijzigd in Ikonographische Untersuchungen zum holländischen Familienporträt des 17. Jahrhunderts.3 Nadat zij aan het begin van de jaren tachtig intensief onderzoek had verricht op het RKD, was zij gedurende meer dan een decennium voor de medewerkers van het RKD spoorloos. Men ging ervan uit dat zij haar promotieplannen had opge- geven. Pas in 1997 liet zij weer van zich horen door de publicatie van haar dis- sertatie in typoscript.4 Ik had uitgekeken na haar oorspronkelijk aangekondigde onderzoek naar de ikonografie van het familieportret; ik verwachtte er een belangrijke aanvulling voor mijn eigen werk van. Haar uiteindelijk gepubliceerde resultaten betekenden voor mij echter een lelijke tegenvaller. Onder de noemer ‘structuur van het familieportret’ was zij begonnen met het analyseren van de beeldvorm en beeld- traditie. 1 Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der Philosophischen Fakultät der Rheini- schen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Bonn, Bonn 1997. 2 Kunstchronik 34 (1981) 8, p. 303. 3 Kunstchronik 35 (1982) 7, p. 299. 4 Haar verdediging had al twee jaar eerder plaatsgevonden en werd onder de titel ‘Untersuchungen zur Struktur des holländischen Frauenporträts (sic!)’ in de Kunstchronik vermeld. Kunstchronik 48 (1995) 8, p. 402. 5 FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 6 Woord vooraf Ik kan haar keuze om in plaats van de ikonografie de beeldtraditie te behande- len goed begrijpen: de inhoudelijke betekenis laat zich immers pas dan onderzoe- ken als de herkomst van de motieven en beeldvormen bepaald is. Vooral in het geval van het qua beeldtraditie zo heterogene genre van het familiale groepspor- tret is het noodzakelijk om zich eerst rekenschap te geven van het ontwikkelings- proces van de beeldvorm, of anders gezegd: de betekenis van de beeldtraditie voor dit genre, alvorens uitspraken over de inhoudelijke betekenis ervan te doen. Voor mijn eigen werk betekende het verschijnen van haar onderzoek dat de geplande en al begonnen opbouw van mijn dissertatie niet meer te handhaven was. Ook al valt er het een en ander aan te merken op Giesens onderzoek, de paralellen in structuur en inhoud van haar tekst met mijn opzet, vooral in de hoofdstukken over de actuele stand van onderzoek als ook over de sociaal-maat- schappelijke achtergrond, waren dusdanig opvallend dat ik mij genoodzaakt zag mijn plannen bij te stellen. Binnen één week in juni 1997 heb ik het plan voor de opbouw van mijn proef- schrift gewijzigd, onder meer om de voortgang van het onderzoek niet te veel te vertragen. Het hielp op dit moment zeer dat ik al aanvragen voor artikelen had gekregen. Jan Baptist Bedaux van de Vrije Universiteit Amsterdam had mij ge- vraagd of ik voor een Amerikaans bundel een theoretisch stuk over Alois Riegl en zijn aanpak van het groepsportret wilde schrijven, en van het museum Het Prinsenhof in Delft kreeg ik in verband met hun aankoopplannen de opdracht nader onderzoek te verrichten naar het grote portret van Hendrick Cornelisz. van Vliet van een tot dan toe onbekende familie. Ik veranderde dus de opzet van mijn proefschrift van een doorlopende tekst naar een reeks artikelen. Het resultaat ligt thans voor u. De eisen van de verschillende publicatieplaatsen en –media zijn debet aan de verschillende lengtes van de teksten en de drie talen waarin zij zijn verschenen. Ondanks de uiterlijke verscheidenheid vertonen de teksten wel een innerlijke sa- menhang. Vanuit een theoretisch hoofdstuk via een algemeen stuk over de ontwikkeling van de beeldtraditie van het familieportret wordt de blik steeds meer gefocust op het œuvre van één kunstenaar, tot aan de analyse van één kunst- werk. Na de eerste schrik over de andere dissertatie en de daaruit voortkomende noodzaak mijn opzet bij te stellen, kwam ik snel tot de overtuiging dat de nu gekozen aanpak in artikelen de veelzijdigheid van het onderwerp het best tot zijn recht laat komen. Mijn dank geldt allen die mij in de loop der tijd geholpen en gesteund hebben. Veelvuldig wordt in de noten van de verschillende artikelen naar dergelijke hulp verwezen. Mijn promotor Ernst van de Wetering steunde mijn zelfstandigheid net zoals mijn begeleider Rudi Ekkart die met zijn onovertroffen vakkennis op het gebied van portretten een onmisbaar klankbord voor mijn ideeën is geweest. Mijn bijzondere dank gaat uit naar de leden van het onderzoeksproject ‘Beeldtraditie en betekenis’, te weten de projectleiders Eric Jan Sluijter en Reindert Falkenburg, de onderzoekers Margriet Verhoef, Elmer Kolfin, Petra Jeroense, Zoran Kwak en 6 FAM.PORTR. / 3e proef 09-12-2003 15:50 Pagina 7 Woord vooraf Malgorzsata Sarnowiec, de geassocieerde onderzoekers Marion Boers-Goossens en Leonore Stapel en alle gasten die wij in de loop der jaren bij onze vergaderin- gen hebben uitgenodigd. De discussies en gedachtenwisselingen tijdens de ver- gaderingen en daarbuiten waren onmisbaar. Verder ben ik allen dankbaar die mij op technisch gebied hebben ondersteund. In eerste instantie NWO, omdat zonder hun financering deze hele dissertatie niet tot stand was gekomen. De collega’s van het RKD en het Ikonografisch Bureau, conservatoren van verschillende musea die mij toegang tot hun depots en archie- ven verleenden, medewerkers van diverse archieven die mij wegwijs hebben gemaakt in hun rijke bronnencollecties.