KWARTALNIK ISSN 1643-8779 3(52) 2014 BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA Biedronka azjatycka / Jaką rolę pełni niebiałkowy aminokwas u roślin i zwierząt? / Laboratorium artysty – stworzenie bio-artu / Materiał dydaktyczny – edukujące owady / Artykuły z konferencji naukowej „Dydaktyka szkoły wyższej – okiem biologa i pedagoga” 1 3/2014w numerze: geografia zdrowie narzędzia dydaktyczne wydarzenia biologiachemia jak uczyć pomysły recenzje badania scenariusze zajęć NAUKA środowiskofizyka SZKOŁA narzędzia w internecie KRÓTKO informacje przyroda jak zainteresować zadania najnowsze odkrycia 3 Tomasz Kopczewski 35 Eliza Rybska 89 Recenzja książki: Allelopatia – czy rośliny potrafią się Projekt badawczy w projekcie edukacyj- Sylwetki polskich dydaktyków komunikować? nym i nauczycieli Biologii 9 Paweł Staszek, Anna Antosik, Urszula Krasuska, 42 Ligia Tuszyńska, Beata Gawrońska 91 Tydzień mózgu (Szczecin 2014) Agnieszka Gniazdowska Dydaktyka szkoły wyższej – relacja L-kanawanina – niebiałkowy aminokwas – obowiązkowy przedmiot dla dokto- toksyczny dla zwierząt i roślin rantów 93 Nowości ze świata nauki NAUKA – Małpia zabawa a prawa autorskie 18 Magdalena Lange, Agata Borowik 49 Alicja Walosik, Beata Jancarz-Łanczkowska, (sprawa makaka, który zrobił słynne Izolacja i hodowla mezenchymalnych Elżbieta Rożej-Pabijan zdjęcie) komórek macierzystych szpiku kostne- Problematyka różnorodności biologicz- go w warunkach in vitro – techniczne nej w kształceniu studentów na kierun- W ZAŁĄCZNIKU – MATERIAŁY aspekty kach przyrodniczych SZKOŁA 25 Krzysztof Kołątaj 58 Katarzyna Kubaś SCENARIUSZ Biedronka azjatycka Woda – płynny skarb 31 Magdalena Lange 65 Sebastian Pilichowski, Zbigniew Zawada MATERIAŁ Laboratorium artysty The Educating Insects – edukujące – stworzenie bio-artu owady poinformuj nas o nim 82 Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych IBE szykuje się ważne [email protected] KRÓTKO Nowe zadania PPP NAUKA – artykuły przede wszystkim o charakterze przeglądowym, adresowane do osób zainteresowanych naukami przyrodniczymi – dotyczą głównie zagadnień biologii i biochemii, ale mogą też obejmować problematykę pozostałych dyscyplin przyrodniczych. W naszym zamierzeniu SZKOŁA – artykuły lub materiały przedstawiające rozmaite źródła mają zarówno dostarczyć rzetelną wiedzę, jak i skłonić do informacji (np. serwisy i kursy internetowe), uwarunkowania dyskusji, jakie treści i w jakiej formie warto proponować nauczania (m.in. prawne i społeczne), a także metody pracy KRÓTKO – recenzje (książek, a nawet płyt z muzyką), zapowiedzi nauczycielom, by pomóc im w nauczaniu. Sprawia to, że dział z uczniami, konspekty i scenariusze lekcji. W każdym numerze wydarzeń i relacje z nich, depesze o nowościach ze świata nauki ten ma charakter przede wszystkim pedagogiczny. – najnowsze zadania Pracowni Przedmiotów Przyrodniczych IBE. oraz dyskusje i komentarze. EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2014 2 Redakcja Od redakcji Redaktor naczelny: Takao Ishikawa Sekretarz redakcji: Marcin Trepczyński Takao Ishikawa Redaktorzy merytoryczni: Urszula Poziomek, Jolanta Korycka-Skorupa Szanowni Państwo, Kontakt z redakcją i propozycje tekstów: [email protected] Strona internetowa: ebis.ibe.edu.pl za oknami zawitała jesień, a my Adres redakcji: ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa z radością przekazujemy Państwu kolejny numer kwartalnika Eduka- Rada naukowa cja Biologiczna i Środowiskowa. Dział Nauka zaskoczy Pań- przewodniczący Rady: prof. zw. dr hab. Adam Kołątaj stwa różnorodnością tematów. Do (Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, Jastrzębiec), zaproponowania mamy artykuły zast. przewodniczącego: prof. dr hab. Katarzyna Potyrała dotyczące życia roślin – zjawiska (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), NAUKA allelopatii i roli niebiałkowego ami- a także: dr hab. Ondrej Hronec (Uniwersytet w Presowie, Słowacja), nokwasu, L-kanawaniny. Ponadto prof. dr hab. Daniel Raichvarg (Uniwersytet Burgundzki w Dijon, dowiedzą się Państwo o inwazji Francja), prof. dr hab. Valerij Rudenko (Wydział Geograficzny, Uniwersytet w Czerniowcach, Ukraina), biedronek azjatyckich oraz nowym prof. zw. dr hab. Wiesław Stawiński (emerytowany profesor nurcie w sztuce, czyli o zjawisku na podstawie wystąpień na kon- alny na zajęcia z przyrody, oraz Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), bio-art. Jeśli ciekawi są Państwo, ferencji naukowej „Dydaktyka materiały dydaktyczne do zajęć dr Renata Jurkowska (Uniwersytet w Stuttgarcie, Niemcy), jak współcześnie biolodzy prowa- szkoły wyższej – okiem biologa poświęconych owadom. Dodatko- dr Paul Davies (Institute of Education, University of London) dzą badania (np. izolując wybrane i pedagoga”, zorganizowanej przez wą ciekawostką jest fakt, że ostatni Pracownię Dydaktyki Biologii Wy- materiał został przygotowany w ję- SZKOŁA Poza radą czasopismo posiada również zespoły doradcze oraz komórki z organizmu), zaspokoi stałych recenzentów – zob. na stronie: ebis.ibe.edu.pl ją artykuł pt. Izolacja i hodowla działu Biologii Uniwersytetu War- zyku polskim i angielskim. Bardzo mezenchymalnych komórek macie- szawskiego. Jeśli nie mieli Państwo Państwa zachęcam do namawiania Wydawnictwo rzystych szpiku kostnego w warun- okazji wziąć udziału w konferencji, zagranicznych współpracowników kach in vitro – techniczne aspekty. lektura tych artykułów pozwoli lub po prostu znajomych do od- Wydawca: Instytut Badań Edukacyjnych, Tytuł jest skomplikowany, ale nie nadrobić przynajmniej część zale- wiedzania strony internetowej EBiŚ ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa powinien zniechęcić do lektury – głości. i wykorzystywania artykułów i ma- Projekt okładki: Marcin Broniszewski zapewniam, że po przeczytaniu Jak zwykle, dział Szkoła zawiera teriałów zamieszczanych na łamach Skład i łamanie: Marcin Trepczyński artykułu będą Państwo potrafili so- także materiały dydaktyczne, które naszego kwartalnika. KRÓTKO bie lepiej wyobrazić, co biolog robi mogą okazać się pomocne w dydak- Życzę przyjemnej i owocnej lek- w laboratorium. tyce przyrody lub biologii w szkole. tury! czasopismo punktowane: 5 punktów, W dziale Szkoła znajdą Pań- W tym numerze znajdą Państwo Takao Ishikawa stwo trzy artykuły, które powstały scenariusz lekcyjny o wodzie, ide- indeksowane w bazach CEJSH i Index Copernicus wersją referencyjną czasopisma jest wydanie elektroniczne opublikowane na stronie: ebis.ibe.edu.pl wszystkie artykuły z abstraktami są recenzowane EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2014 Allelopatia – czy rośliny potrafią się komunikować? | Tomasz Kopczewski | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 3/2014 3 Wstęp w który zaangażowane są przede wszystkim metaboli- Allelopatia – czy rośliny ty wtórne wytwarzane przez rośliny, mikroorganizmy Rośliny zasiedlają określone nisze ekologiczne, i grzyby, najczęściej negatywnie wpływające na wzrost potrafią się komunikować? gdzie podlegają interakcjom z innymi organizmami, i rozwój systemów biologicznych określa się jako allelo- w tym drobnoustrojami i sąsiadującymi roślinami. Za- patię (Gniazdowska i wsp., 2004). Do allelopatii nie za- Tomasz Kopczewski równo rośliny, jak i mikroorganizmy charakteryzują licza się podstawowych interakcji ekologicznych takich się zdolnością do rejestrowania oraz emisji fizycznych jak konkurencja czy mutualizm, a także mechanizmów zgodność z PP – zob. s. 8 i chemicznych sygnałów wymienianych między nimi obronnych roślin, które związane są z produkcją związ- Streszczenie: a środowiskiem. Sygnały te mogą oddziaływać na nie ków o charakterze odstraszającym lub toksycznym Czy komunikacja jest wyłącznie domeną organizmów zarówno pozytywnie jak i negatywnie, stymulując ich dla zwierząt roślinożernych (Chengxu i wsp., 2011). zwierzęcych? Okazuje się, że nie. Również w świecie ro- wzrost i rozwój, ale również hamując je i prowadząc do Związki chemiczne pośredniczące w oddziaływaniach ślin funkcjonują mechanizmy przekazywania sygnałów. innych niekorzystnych zmian na poziomie metabolicz- allelopatycznych zostały określone jako allelozwiązki Co więcej, sygnały te mogą być wymieniane nie tylko nym i fizjologicznym. (allelopatiny, allelopatyki) (Aldrich, 1997). Mogą one między roślinami, ale również między roślinami i mi- Celem niniejszej pracy jest omówienie allelopatii być wytwarzane i wydzielane zarówno przez rośliny, NAUKA kroorganizmami. Oddziaływania natury biochemicznej, – wzajemnych oddziaływań roślina-roślina, roślina- jak i drobnoustroje. Organizm, który syntetyzuje alle- w których jeden organizm wydziela związki wpływające -drobnoustrój oraz drobnoustrój-drobnoustrój za po- lozwiązki i emituje je do środowiska określany jest do- na wzrost i rozwój drugiego organizmu są nazywane alle- średnictwem produktów ich metabolizmu. Zwrócona norem, ten zaś który podlega działaniu allelozwiązków lopatią, a substancje te – allelozwiązkami. Odgrywają one zostanie uwaga na klasyfikację i drogi uwalniania do nazywany jest akceptorem (Gniazdowska i wsp., 2004). rolę w interakcjach ekologicznych między organizmami, środowiska związków o potencjale allelopatycznym, Wyróżnia się dwa podstawowe typy allelopatii: co stwarza możliwość ich wykorzystania w praktyce rol- a także ich działanie na określone organizmy i możli- prawdziwą i funkcjonalną. Allelopatia prawdziwa to niczej, m.in. w biologicznych metodach walki z chwasta- wość praktycznego wykorzystania allelopatii w rolni- taka, w której wydzielone do środowiska związki bez- mi. Praca ta opisuje właściwości allelozwiązków i możli- SZKOŁA wości ich