University of Groningen Opgraving Schettens-Sotterum Varwijk, Theun; de Langen, Gilles IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2019 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Varwijk, T., & de Langen, G. (2019). Opgraving Schettens-Sotterum: Archeologisch onderzoek aan de zool van de commercieel afgegraven terp Sotterum bij Schettens in Westergo (Friesland) . (45 redactie) (Grondsporen; Nr. 45). Groninger Instituut voor Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license. More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne- amendment. Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 06-10-2021 Opgraving Schettens-Sotterum Archeologisch onderzoek aan de zool van de commercieel afgegraven terp Sotterum bij Schettens in Westergo (Friesland). Grondsporen 45 Datum: 07-10-2019 Redactie: T.W. Varwijk en G.J. de Langen Colofon Grondsporen: Opgravings- en onderzoeksrapporten van het Groninger Instituut voor Archeologie, deel 45, 2019. Standaardrapport Terpzoolopgraving Schettens-Sotterum (2015) In opdracht van: Rijksuniversiteit Groningen en Provincie Fryslân Onder redactie van: T.W. Varwijk & G.J. de Langen Met bijdragen van: A. Kaspers, T. Kauling, G.J. de Langen, J. van der Laan, A. Maurer, G.J.M. van Oortmerssen, E.E. Scheele, M. Schepers, T. Sibma, S. Thasing, T.W. Varwijk en P.C. Vos Omslagfoto: F. de Vries, Toonbeeld Foto’s en tekeningen: Groninger Instituut voor Archeologie (GIA), tenzij anders aangegeven. © Grondsporen 45, niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of verspreid zonder schriftelijke toestemming van de uitgevers. Autorisatie: prof. dr. D.C.M. Raemaekers ISSN: 1875-4996 Groninger Instituut voor Archeologie Poststraat 6 9712 ER Groningen, Nederland Telefoonnummer: (+31 50) 363 6712 Faxnummer: (+31 50) 363 6992 E-mail: [email protected] 1 Inhoudsopgave Samenvatting ........................................................................................................................................... 3 Opzet van het rapport ............................................................................................................................. 6 1 Inleiding ................................................................................................................................................ 7 T.W. Varwijk 2 Vooronderzoek ................................................................................................................................... 13 T.W. Varwijk 3 Paleolandschappelijk onderzoek ........................................................................................................ 20 P.C. Vos & T.W. Varwijk 4 De sporen en structuren van Sotterum .............................................................................................. 26 T.W. Varwijk 5 Aardewerk .......................................................................................................................................... 39 A. Kaspers & T.W. Varwijk 6 Bakstenen en verbrande klei ............................................................................................................. 44 T.W. Varwijk 7 Archeobotanisch onderzoek ............................................................................................................... 47 M. Schepers 8 Archeozoölogie ................................................................................................................................... 51 N.M. de Boer 9 Metaalvondsten en slakresten uit de terpzool van Sotterum............................................................ 57 G.J. de Langen, T. Kauling, G.J.M. van Oortmerssen & T.W. Varwijk 10 Natuursteen ...................................................................................................................................... 61 T. Sibma 11 Hout uit de terpzool van Schettens-Sotterum ................................................................................. 62 J. van der Laan 12 De verrassende start en herstart van Schettens-Sotterum: Synthese en beantwoording van de algemene onderzoeksvragen ................................................................................................................ 69 T.W. Varwijk & G.J. de Langen 13 Conclusie: de betekenis van Schettens-Sotterum 2015 voor het project Terpzolenonderzoek Fryslân 2012-2016 ............................................................................................................................................. 77 G.J. de Langen & T.W. Varwijk Bijlagen .................................................................................................................................................. 85 2 Samenvatting T.W. Varwijk & G.J. de Langen De terp van Schettens-Sotterum is een middelgrote terp ten zuiden van Schettens in Westergo. Het zuidelijke deel van Westergo behoort tot de oudste woongebieden op de Friese kwelder. Van een aantal terpen binnen deze omgeving is verondersteld dat zij terug (kunnen) gaan op vlaknederzettingen uit de 7e en 6e eeuw v.Chr. De oorspronkelijke omvang van de terp van Schettens- Sotterum, zoals die leek te mogen worden afgeleid aan de omvang van het commercieel afgegraven gebied, en de diepte van die afgravingen deden op voorhand vermoeden dat de plek van de Sotterumer terp al vroeg bewoond was. In het geval van Schettens-Sotterum kwam daar nog bij dat vooral ook de aard van de vroegere bewoning ten opzichte van de landschappelijke ontwikkelingen het onderzoeken meer dan waard leek. De onderzoekslocatie ligt namelijk direct ten noordoosten van de oeverwal langs een van de slenken van de Marne-systeem, een van de hoofdwatersystemen van Westergo. De hoge dynamiek die het Marne-systeem voor de bedijkingen vertoonde, moet van invloed zijn geweest op de nabije bewoning. Over de vroege start van de bewoning in Westergo, het opwerpen van de eerste terplagen en de doorontwikkeling van de ruimtelijke indeling van de terpnederzettingen in relatie tot de omgeving tot het einde van de terpentijd in Westergo is in algemene zin nog weinig bekend. Opgravingen zijn nodig om over deze onderwerpen meer kennis te krijgen. Nu zijn veel van de terpen in Westergo slachtoffer geworden van de commerciële terpafgravingen gedurende de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw, zo ook terp Schettens-Sotterum, die nagenoeg volledig verdwenen is. De archeologische waarde van afgegraven terpen, de zogenoemde terpzolen, was lange tijd een discussiepunt en de vraag was dan ook welk beschermingsregime de terpzolen verdienden. Waardeloos waren zij zeker niet. In elk geval boden de terpzolen een uitgelezen kans om kostenefficiënt vlakkenonderzoek uit te voeren. Veel van de driedimensionale informatie mocht dan zijn verdwenen, de tweedimensionale, laterale ontwikkeling van de nederzettingen was wellicht nog wel te bestuderen en wel aan de hand van de tot onder de terpzool in de natuurlijke bodem gegraven sporen. Daarmee had de opgraving van 2015 een tweeledig hoofddoel: enerzijds diende zij informatie over de genoemde inhoudelijke onderwerpen en anderzijds te verduidelijken hoe waardevol terpzolen (kunnen) zijn. De opgraving te Schettens-Sotterum had de vorm van een waarderend proefsleuvenonderzoek en werd uitgevoerd van 10 augustus tot en met 22 september 2015 door het Terpencentrum van het Groninger Instituut voor Archeologie (GIA). Vanuit het hart van de voormalige terp zijn drie proefsleuven aangelegd, richting de verschillende flanken. De eerste sleuf (werkput 1) werd op het zuidelijke perceel aangelegd en liep vanuit het centrum richting de huidige Osinga-state in het zuidoosten. Gehoopt werd dat hier een voorganger van Osinga-state zijn sporen had achtergelaten. De tweede sleuf (werkput 2) werd aangelegd op het noordoostelijke perceel en liep vanuit het centrum naar het noorden. In deze sleuf werd een deel van de oudste kern verwacht. De derde sleuf (werkput 3), op het noordwestelijke perceel, was gericht op de voormalige geul van de Marne in het (zuid)westen. In totaal werd zo een kleine 2500 m2 ofwel 5% van de terpzool blootgelegd. Resten van de vroegste bewoning te Schettens-Sotterum dateren uit de overgang van de midden- naar late ijzertijd, dat wil zeggen circa 200 v. Chr. De bewoning startte dus aanmerkelijk later dan bij aanvang van de opgraving werd vermoed. De diepte van de commerciële afgraving kan in het geval van Schettens-Sotterum verband houden met middeleeuwse opslibbing van de directe omgeving, waardoor de oudste terplagen als het ware ‘verzonken’ liggen. De oudste kern bevond zich buiten het