REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I SHKODRËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE PASURIA LIGJËRIMORE DHE etnografia e të folurit Në PROZËN E SHKRIMTARIT ERNEST KOLIqi Fusha e përgjithshme: Gjuhësi Fusha e veçantë: Filologji bashkëkohore Doktorante UDHËHEQËSI SHKENCOR Ma. Alma GOLEMI Akad. Prof. Dr. Gjovalin SHKURTAJ Shkodër, 2019 DOKTORATË Përgatitur nga: Alma GOLEMI Për marrjen e gradës shkencore “DOKTOR” Specialiteti: Gjuhësi Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi Udhëheqës shkencor: Akad. Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj Mbrohet më - - 2019 para jurisë: 1. Prof. dr. ………………………………………. Kryetar 2. Prof. dr. ……………………………………….. Anëtar 3. Prof. as. ……………………………………….. Anëtar 4. Prof. as ………………………………………… Anëtar 5. Prof. as. ………………………………………... Anëtar Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi PARATHËNIE ...................................................................................................... V HYRJE ................................................................................................................VII KREU I JETA DHE VEPRA E ERNEST KOLIQIT NË LIDHJE ME FORMIMIN E MJEDISIN SHKODRAN .........................................................10 1.1. VLERËSIMET PËR GJUHËN E VEPRAVE TË KOLIQIT NGA STUDIUES E KRITIKË TË NDRYSHËM ................................................................................ 13 KREU II ................................................................................................................16 2. VLERAT GJUHËPASTRUESE E GJUHËPASURUESE TË PROZAVE TË KOLIQIT ..............................................................................................................16 2.1. KORPUSI I FJALËVE E SHPREHJEVE QË I PËRKASIN KRYESISHT TË FOLMES VERIPERËNDIMORE ....................................................................................... 16 2.1.2. Krijimi i fjalëve të reja me anë të prejardhjes ...............................17 2.2. FJALËS I FJALËVE TË RRALLA TË PROZËS SË SHKURTËR TË KOLIQIT .... 18 2.2.1. Fjalë që nuk i ndeshim në Fjalorin e gjuhës shqipe 1980 .............19 2.2.2. Fjalë që i ndeshim në Fjalorin e gjuhës shqipe, 1980, me dallime të vogla fonetike, apo gramatikore .....................................................................21 2.2.3. Fjalë (me bazë kryesisht krahinore) që i ndeshim në Fjalorin e gjuhës shqipe të 1980 .................................................................................................22 2.2.4. Neologjizma të Koliqit (që ndeshen në Fjalorin 1980), por shpesh të përdorura me një kuptim të ri. ........................................................................23 2.2. 5. Fjalë të vjetruara ...........................................................................25 2.3. DISA VEÇORI TË PËRGJITHSHME GJUHËSORE ........................................ 26 KREU III ..............................................................................................................30 3. SHTRESAT LEKSIKORE SIPAS BURIMIT ..............................................30 3.1. VËSHTRIM I PËRDORIMIT TË ORIENTALIZMAVE SIPAS FUSHAVE TË NDRYSHME KUPTIMORE ............................................................................... 30 3.1.1. Vlera sociale e orientalizmave në nivelin sociolinguistik .............34 3.2. FJALORTH I ORIENTALIZMAVE TË KOLIQIT (NË PËRQASJE ME ORIENTALIZMAT E TJERË) ............................................................................ 35 3.3. SLLAVIZMAT ......................................................................................... 51 3.4. NEOLATINIZMAT ................................................................................... 52 KREU IV...............................................................................................................54 4.MODELI LIGJËRIMOR KOLIQIAN DHE PRURJET E TIJ ME VLERA SOCIOLINGUSTIKE E ETNOLINGUISTIKE ..............................................54 4.1. ROLI I FAKTORËVE JASHTËGJUHËSORË ME VLERA SOCIOLINGUISTIKE54 4.2. TERMINOLOGJI E DOKE KRAHINORE ME VLERA ETNOLINGUISTIKE ... 59 4.2.1. Besimi në Zanat .............................................................................60 4.2.2. Besimi në Orët ...............................................................................63 4.2.3. Besimi në rolin e Hënës .................................................................64 4.2.4. Besimi në numrat e fatit ................................................................64 4.2.5. Besimi në Zot dhe larmia e formave të shprehjes së saj ...............65 II Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi 4.2.6. Gjakmarrja dhe besa ......................................................................66 4.2.7. Fejesa, martesa ..............................................................................68 4.2.8. Vdekja dhe vajet ............................................................................71 4.2.9. Mikpritja ........................................................................................73 4.3. PËRSHËNDETJET DHE URIMET ............................................................... 77 4.4. SHQYRTIME ETNOGRAFIKE TË QYTETIT TË SHKODRËS ......................... 80 4.4.1. Banesat shkodrane .........................................................................81 4.4.2. Veshjet popullore ..........................................................................83 4.4.3. Muzika, ahengu .............................................................................85 4.4.4. Tregtia, gjuetia, pijetoret ...............................................................86 KREU V ................................................................................................................88 5. ONOMASTIKA E QYTETIT TË SHKODRËS DHE TREVAVE VERIPERËNDIMORE DHE SHFRYTËZIMI I SAJ NË VEPRAT E KOLIQIT 88 5.1. KARAKTERISTIKA TË PËRGJITHSHME TË ANTROPONIMEVE DHE EMRAVE FAMILJARË PËRKATËS TË TYRE PATRONIMEVE ............................................ 89 5.2. FJALORI I PERSONAZHEVE (ANTROPONIMEVE PATRONIMEVE) DHE LEKSIKUT TË VEÇANTË TË PROZËS SË KOLIQIT............................................................. 95 5.2.1. Fjalor i antroponimeve ..................................................................97 5.2.2. Fjalor i patronimeve ....................................................................111 5.2.3. Fjalor i emrave të profesioneve, titujve dhe etnonimeve ............115 5.2.4. Fjalor i emrave farefisnorë ..........................................................117 5.2.5. Fjalor i cilësimeve dhe etiketimeve sharëse ( keqësuese) ...........119 5.3. TOPONIMET ......................................................................................... 121 5.3.1. Oikonimet ....................................................................................122 5.3.2. Hidronime ....................................................................................123 5.3.3. Oronimet ......................................................................................123 5.3.4. Fitonimet (emra bimësh) .............................................................123 5.3.5. Zoonimet (emra kafshësh, shpendësh, insektesh) .......................124 5.4. TREGUESI I TOPONIMEVE SIPAS RENDIT ALFABETIK ........................... 125 KREU VI.............................................................................................................127 6. FRAZEOLOGJIA NË VEPRËN E KOLIQIT ...........................................127 6.1. FRAZEOLOGJIA POPULLORE SI GURRË PASURUESE DHE ME VLERA KARAKTERIZUESE ...................................................................................... 127 6.2. ÇËSHTJE TË PËRMBAJTJES DHE SHTRESËZIMIT TË FRAZEOLOGJIZMAVE TË ERNEST KOLIQIT ........................................................................................ 128 6.3. ÇËSHTJE TË NDËRTIMIT TË FRAZEOLOGJIZMAVE TË PËRDORURA NGA ERNEST KOLIQI .......................................................................................... 131 KREU VII ...........................................................................................................139 7. PËRFTESA STILISTIKE .............................................................................139 7.1. DIMINUITIVAT OSE FJALËT ME VLERA PËRKËDHELËSE E ZBUNUESE ... 139 7.2. FJALËT ONOMATOPEIKE DHE ONOMATOPETË ..................................... 140 III Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi 7.3. PASTHIRMAT DHE ELEMENTE TË PËRBETIMEVE ME ELEMENTE PASTHIRMORE 141 7.4. MALLKIMET DHE SHPREHJET E NDRYSHME TË “TË TRUARIT” ............. 143 7.5. MITI SI ELEMENT MISTIK–EROTIK I TRAJTUAR NË PROZËN E KOLIQIT 144 7.6. SHPREHËSIA LEKSIKORE DHE MËNYRAT E REALIZIMIT TË SAJ ............ 147 KREU VIII .........................................................................................................150 8. FJALORTH I FJALËVE DHE FRAZEOLOGJIZMAVE TË PROZAVE TË SHKURTRA TË KOLIQIT ..............................................................................150 KREU IX.............................................................................................................178 PËRFUNDIME ..................................................................................................178 BIBLIOGRAFI ..................................................................................................183 IV Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi PARATHËNIE