ORVELTE CULTUURHISTORISCHE WAARDESTELLING Het Oversticht I Aan de Stadsmuur 79-83 I Postbus 531 I 8000 AM Zwolle I T 038-4213257 I www.oversticht.nl INHOUD INLEIDING 5 ALGEMENE GEGEVENS 7 Projectgegevens CULTUURHISTORISCHE ANALYSE 9 - Vroegste ontwikkelingen 9 - Ontstaan esdorpenlandschap 9 - Kenmerken esdorp 11 - Late middeleeuwen 11 - 1832 11 - Orvelte op topografische kaarten 13 - Eerste industrie en ontginningen 13 - ‘Reconstructie 1830’ 17 - Latere ontwikkelingen 21 - Ontwikkelingen op een rij 21 WAARDESTELLING 23 - Waardering kernkwaliteiten 23 - Cultuurhistorisch landschap 23 - Routing en openbare ruimte 23 - Cultuurhistorische belevingswaarde 25 - Kernwaarden op een rij 27 - Waardering per cluster 31 - de vijf oererven 31 - de goorns 33 - de entreeclusters 35 - cluster melkfabriek 37 Algemene conclusie 41 BIBLIOGRAFIE 42 COLOFON 43 Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 3 Zicht op Orvelte Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 4 Inleiding met een analyse en een beknopte beschrijving van de In het rapport hebben wij vanuit de analyse van de kern- cultuurhistorisch waardevolle elementen en structuren. waarden van het landschap en de erven een vervolgslag gemaakt en benoemd welke huidige ontwikkelingen Esdorp Orvelte is uniek. Niet alleen vanwege de gaaf In het onderzoek is een onderscheid gemaakt tussen het deze waarden ons inziens aantasten. Wij kunnen echter bewaarde structuur van het esdorp en het aantal schaalniveau van de kern van het dorp (ensemble van niet alle (nog te komen) ontwikkelingen overzien. Dit monumenten, maar ook vanwege het feit dat wonen, clusters) en de grotere schaal van het landschap. Het onderzoek moet dan ook gezien worden als een aan- werken en recreëren hier samengaan. Orvelte is daarom netwerk van routes en openbare ruimte is de schakel zet tot een verdere concrete uitwerking die letterlijk in één van de grootste toeristische trekpleister in de tussen deze twee schaalniveaus, die voor een groot het veld met de werkgroep, beheerder(s) en gemeente gemeente Midden-Drenthe. deel bepalend is voor de beleving van Orvelte nu. Het moet plaatsvinden. Het zou uitermate interessant en netwerk van wegen, routes en paden (de infrastructuur) effectief zijn om bijvoorbeeld de werkgroep Verkeer bij Samen met Stichting Het Drentse Landschap en de is een belangrijke schakel in het waarnemen en beleven een bezoek te laten aansluiten. Tijdens de presentaties gemeente Midden-Drenthe wordt het ‘Masterplan van de unieke waarderen van Orvelte. merkten wij dat de verkeersopgaven sterke raakvlakken 2025 Orvelte’ opgesteld. In thematische werkgroepen heeft met de kernwaarden en aanbevelingen die wij wordt samen met lokale partijen naar het masterplan Naast een landschappelijke analyse, zijn ook een hebben gedaan. Maar ook zou een slag gemaakt kunnen toegewerkt. Enkele doelen zijn het verbetere van de cultuurhistorische en architectuurhistorische analyse worden door rond te gaan met de groenbeheerders, met leefbaarheid voor de inwoners , het ondernemersklimaat gemaakt. Het onderzoek omvat de ontwikkelings-, een verfkwast en lint in de hand om de bomen en het versterken, toeristen meer bieden en verkeerstechnische bouw- en gebruiksgeschiedenis en de landschappelijke opgaand groen dat zichten verstoort of minder passend verbeteringen door voeren. Om deze doelen te halen, context, alsmede een waardestelling van de betreffende is, geen toekomstwaarde heeft, te merken. Of Blessen, wordt op verschillende schaalniveaus nagedacht. waardevolle landschappelijke en (cultuur)historische zoals de bosbeheerders doen. onderdelen. In het integrale rapport is de historische De visie van het Masterplan omvat ook het behouden samenhang tussen de ruimtelijke structuur van het Wij hebben de ervaring dat je door samen in het veld ‘te en waar mogelijk versterken van erfgoedwaarden, maar dorp (de verkavelingen, structuren) en het omringende stappen’ tot heel concrete uitvoer kunt komen. niet door er een stolp overheen te zetten. Orvelte moet landschap helder in kaart gebracht. Op deze wijze met de tijd mee kunnen bewegen. wordt beter inzichtelijk welke keuzes in het op te Wij wensen jullie veel succes met deze vervolgstappen. stellen masterplan gemaakt kunnen worden om Orvelte heeft bij ons een bijzondere indruk achter gela- Hierdoor ontstond de behoefte om met name de cultuurhistorisch waardevolle elementen een plaats te ten. Een plek om naar terug te keren. erfgoedwaarden van Orvelte duidelijker en expliciet in geven in de planvorming. beeld te krijgen. In opdracht van de gemeente Midden- Drenthe heeft Het Oversticht een cultuurhistorische Het onderzoek heeft zijn weerslag gekregen in Mascha van Damme, Ingrid Nij Bijvank-van Herel & waardestelling opgesteld van het dorp en haar voorliggend rapport. De resultaten zijn gebaseerd Ruben Rodenburg omgeving. Omdat veel gebouwen en erven al via op literatuur- en archiefonderzoek en onderzoek rijksoverheid of provincie beschermd zijn, is deze ter plekke, interviews met direct betrokkenen en 21 december 2017 categorie voldoende beschermd tegen ongewenste kennishebbenden en reflectie én inhoudelijke input effecten van vernieuwingen. Anders is dat met de van de werkgroep Erfgoed. Het veldwerk heeft plaats kennis over historische waarden; waarden van de gevonden op 26 september en 10 november 2017. stedenbouwkundige opzet van het dorp en de relatie Pauline Arends van Staatsbosbeheer heeft op verzoek, met het omringende landschap. en samen met haar collega Karel Bos, gereageert op het conceptrapport. Hun suggesties zijn verwerkt. Over de ontwikkelingen en de cultuurhistorie van Wegens omstandigheden heeft het interview met Jan het dorp is een groot aantal studies en rapporten van Ginkel niet plaatsgevonden, maar hij heeft een deel verschenen. Deze cultuurhistorische waardestelling van zijn onmisbare kennis vertaald in suggesties voor is een bundeling van al deze gegevens, aangevuld aanbevolen literatuur. Deze interessante input is waar nodig is verwerkt. Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 5 Luchtfoto van Orvelte (bron: pdokviewer.nl) Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 6 Algemene gegevens Opdrachtgever Gemeente Midden-Drenthe Raadhuisplein 1 9411 NB Beilen contactpersoon: Hilde Teijema Onderzoeksobject Rijkseschermd dorpsgezicht Orvelte en de directe omgeving De huidige bebouwing van Orvelte geprojecteerd om de kadastrale kaart van 1832. Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 7 Tekening van een mamoet naar aanleiding van de vondst van een Grote bijl van donkergrijs vuursteen gevonden in de buurt van mamoetgraf ten noorden van Orvelte langs het Oranjekanaal. De gereconstrueerde prehistorische hallenboerderij. Orvelte, prehistorie -3400 / -2900 voor Ch. (bron: coll. NL). Het Orvelterzand is een deel van het vroegere heidegebied Kaart bij het Grondschattingsregister uit 1640 met de Kaart van de geomorfologie van Orvelte en omgeving met daarop Orvelterveld (bron: Het Drents Landschap, Jaap de Vries). akkerverdeling op de Noord-es. de huidige bebouwing en infrastructuur geprojecteerd. Cultuurhistorische waardestelling Orvelte - 8 Cultuurhistorische analyse Vanuit Wezup gezien lag Orvelte over (aan de overzijde van) het veld, wat een mogelijke herkomst van de naam De naam ‘Orvelte’ verklaard. De naam Orvelte wordt in 1362 voor het eerst Vroegste ontwikkeling vermeld in een oorkonde.6 Er waren in Orvelte waar- “De plaatsnaam Orvelte wordt in 1362 voor het eerst De omgeving van Orvelte kent een lange ontwikkelings- schijnlijk vijf of zes ‘oererven’, eilandjes in het gezamenlij- in de archieven genoemd (Oervelde). Het is een geschiedenis. Daar wijst ook de vondst op van een mam- ke markebezit.7 samentrekking van ‘over-velde’ oftewel aan de over- moetengraf langs de oevers van het Oranjekanaal. Ten zijde van het veld (veld = heideveld). De kans is groot noordoosten van het huidige dorp zijn in 1991 onder Het dorp is een typische representant van het esdor- dat de naam vanuit het oude moederdorp Orvelte is meer botten gevonden van enkele mammoeten en een penlandschap op de Drentse zandgronden. Na de ontstaan. Van daaruit gezien ligt Orvelte inderdaad wolharige neushoorn. Ze zijn kort na het midden van de ‘zwerflandbouw’ met de tactiek van het kappen van bos aan de overkant van het Oosterveld.” laatste ijstijd gestorven, ongeveer 45.000 jaar geleden ten behoeve van de akkers, of rondtrekken met braak- tijdens het Weichsalien, in een relatief warme fase waarin legging van gronden, ontstonden aan het begin van de prof. dr. ir. Theo Spek, hoogleraar Landschapsgeschie- 1 bewoning mogelijk was. De mogelijke vroege bewo- middeleeuwen de eerste agrarische gehuchten. Pas toen denis en hoofd vKenniscentrum Landschap RUG ners verplaatsten zich als de grond uitgeput raakte voor de boeren zich vanaf de middeleeuwen op een plaats agrarisch gebruik. Bij deze archeologische opgraving vestigden, kreeg het cultuurlandschap met esdorpen zijn echter geen sporen van menselijke aanwezigheid vorm. Het boerenbedrijf was eeuwen lang essentieel. De maal per jaar het gras werd gemaaid, als weiland waar of handelen gevonden. De dieren zijn ter plekke gestor- ruimtelijke en functionele samenhang tussen agrarisch het vee in de zomer werd geweid of als gebruiksbos. De ven; er is dus niet mee gesleept en er zijn destijds geen dorp en het land eromheen was sterk. Het (es)dorp, de hogere gronden in het beekdal werden ook beweid. In slacht- of bewerkingssporen gevonden of geen mense- es, de beeklopen, het beekdal, het (heide)veld en het 2 de winter kregen de dieren het hooi gevoerd. Het hout lijke werktuigen.