T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İŞLETME ENSTİTÜSÜ XV. YÜZYIL OSMANLI DEVLETİ MUHASEBE UYGULAMALARINDA YAŞANAN GELİŞMELER: MUHYEDDİN MUHAMMED’İN MECMA’Ü’L-KAVÂ’İD ADLI ESERİ DOKTORA TEZİ Metehan KÜÇÜKER Enstitü Anabilim Dalı : İşletme Enstitü Bilim Dalı : Muhasebe ve Finansman Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet Vecdi CAN HAZİRAN – 2019 ÖNSÖZ Osmanlı Devleti muhasebe uygulamalarında yaşanan gelişmeler, çeşitli kayıt defterleri ve muhasebe belgelerinin yanı sıra telif edilen bazı eserlerden de takip edilebilmektedir. Hacı Atmacaoğlu Muhyeddin Muhammed tarafından XV. yüzyıl sonlarında kaleme alınan Mecma‘ü’l-Kavâ‘id adlı eser de muhteviyatı bakımından Osmanlı muhasebe uygulamalarının tarihi gelişim sürecine ışık tutmaktadır. Söz konusu eser bu yönüyle üzerinde çalışmaya değer bulunmuştur. Bu tez çalışmanın hazırlanması aşamasında bilgisi, tecrübesi, hoşgörüsü ve sabrıyla desteklerini esirgemeyen, görüş ve önerileri ile çalışmanın şekillenmesini sağlayan ve akademik yaşamım boyunca sürekli yanımda olan danışman hocam Prof. Dr. Ahmet Vecdi CAN’a şükranlarımı sunarım. Ayrıca çalışmanın her safhasında yardımlarını esirgemeyerek akademik gelişimime katkı sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Selahattin KARABINAR’a, Prof. Dr. Haluk BENGÜ’ye, Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK’e ve Doç. Dr. Nevran KARACA’ya teşekkürü borç bilirim. Çalışmaya konu olan Mecma‘ü’l-Kavâ‘id adlı eserin metninin okunması, günümüz Türkçesine çevrilmesi ve kontrollerinin sağlanması aşamasındaki katkılarından dolayı babam Doç. Dr. Paki KÜÇÜKER’e, kıymetli hocam Doç. Dr. İlhan UÇAR’a ve çalışmanın hazırlanması sürecinde teknik konulardaki katkılarından dolayı sevgili ağabeyim Dr. Öğr. Üyesi Ahmet KÜÇÜKER’e ayrıca teşekkür ederim. Zor ve meşakkatli bir süreç olan tez yazım sürecinde manevi destekleri ile yanımda olan Dr. Öğr. Üyesi Hikmet YAZICI başta olmak üzere görev yaptığım Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Çaycuma Meslek Yüksekokulu’nun çok değerli akademik ve idari personeline, ayrıca kıymetli dostlarım Dr. Öğr. Üyesi Şuayyip Doğuş DEMİRCİ’ye, Öğr. Gör. İdil ÖZKAN’a, Öğr. Gör. Umut ÜZMEZ’e ve Yalçın ÇELİK’e teşekkür ederim. Son olarak öğrenim hayatım boyunca duaları ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili annem Fatma KÜÇÜKER’e ve her daim yanımda olan sevgili eşim Hilâl KÜÇÜKER’e sabır ve hoşgörüleri için teşekkürlerimi sunarım. Metehan KÜÇÜKER 14.06.2019 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ........................................................................................................... iv TABLO LİSTESİ ............................................................................................................ v ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................. vi ÖZET ............................................................................................................................. vii SUMMARY .................................................................................................................. viii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: MUHASEBENİN TARİHSEL GELİŞİMİNE GENEL BAKIŞ VE XV. YÜZYILA KADAR TÜRK DEVLETLERİNDE MUHASEBE ................................ 7 1.1. Kavramsal Açıdan Muhasebe .................................................................................... 7 1.2. Muhasebenin Tarihsel Gelişimi ............................................................................... 10 1.2.1. Genel Olarak Muhasebe Tarihi ...................................................................... 10 1.2.2. İlk Çağlarda Muhasebe .................................................................................. 12 1.3. XV. Yüzyıla Kadar Türk Devletlerinde Muhasebe.................................................. 15 1.3.1. Hunlar ............................................................................................................ 16 1.3.2. Göktürkler ...................................................................................................... 18 1.3.3. Uygurlar ......................................................................................................... 19 1.3.4. Karahanlılar ................................................................................................... 23 1.3.5. Selçuklular ..................................................................................................... 29 1.4. İlhanlılar Döneminde Mali Yapı, Devlet Muhasebe Uygulamalarındaki Gelişmeler ve Osmanlı Muhasebe Uygulamaları Üzerindeki Tesirleri ..................................... 31 1.4.1. İlhanlılarda Mali Yapıya Genel Bakış ........................................................... 32 1.4.2. Risale-i Felekiyye (Kitab-us Siyakat) Işığında İlhanlı Devlet Muhasebe Uygulamaları ve Osmanlı Muhasebesi Üzerine Tesirleri .............................. 35 BÖLÜM 2: XV. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE VE BATI AVRUPA’DA MALİ DÜZEN VE MUHASEBE UYGULAMALARINDA YAŞANAN GELİŞMELER .............................................................................................................. 42 2.1. XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’ne Genel Bakış ...................................................... 42 2.2. XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İktisadi Yapı ................................................... 49 2.2.1. Tarımsal Yapı ve Üretimdeki Gelişmeler ...................................................... 50 i 2.2.2. Ticarette Yaşanan Gelişmeler ........................................................................ 52 2.3. XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mali Düzen ve Devlet Muhasebesinde Yaşanan Gelişmeler ................................................................................................................ 56 2.3.1. Mali Yapıya Genel Bakış ............................................................................... 56 2.3.2. XV. Yüzyılın İlk Yarısında Mali Düzen ve Devlet Muhasebe Uygulamalarındaki Gelişmeler ...................................................................... 58 2.3.3. XV. Yüzyılın İkinci Yarısında Mali Düzen ve Devlet Muhasebe Uygulamalarındaki Gelişmeler ...................................................................... 65 2.4. Siyakat Yazısı ve Merdiven Kayıt Yöntemi ............................................................ 87 2.4.1. Siyakat Yazısı ................................................................................................ 87 2.4.2. Merdiven Kayıt Yöntemi ............................................................................... 95 2.5. XV. Yüzyılda Batı Avrupa’da İktisadi Durum, Mali Yapı ve Muhasebe Uygulamalarında Yaşanan Gelişmeler .................................................................. 102 2.5.1. İktisadi Durum ve Mali Yapıya Genel Bakış............................................... 102 2.5.2. Muhasebe Uygulamaları ve Kayıt Düzeninde Yaşanan Gelişmeler ............ 106 2.5.3. Luca Pacioli ve Çift Yönlü Kayıt Yöntemi ................................................. 109 BÖLÜM 3: MUHYEDDİN MUHAMMED’İN MECMA‘Ü’L-KAV‘İD ADLI ESERİ VE MUHASEBE BİLİMİ AÇISINDAN İNCELENMESİ ........................ 116 3.1. Muhyeddin Muhammed b. Hacı Atmaca el-Kâtib ................................................. 116 3.2. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id ............................................................................................... 118 3.2.1. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’in Konusu ve İçeriği ................................................... 119 3.2.2. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’in Nüshaları ................................................................ 124 3.3. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’de Muhasebe Terminolojisi ve İktisadi Hayat ile İlgili Kelimeler ............................................................................................................... 130 3.4. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’de Yer Alan Para ve Ölçü Birimleri...................................... 140 3.4.1. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’de Para: Dirhem ve Küsuratı ...................................... 140 3.4.2. Ağırlık Ölçüleri ............................................................................................ 143 3.4.3. Uzunluk Ölçüleri.......................................................................................... 149 3.5. Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’de Siyakat Rakamları ............................................................ 151 3.6. Muhasebe Uygulamalarına İlişkin Mecma‘ü’l-Kavâ‘id’de Yer Alan Hesaplamalar ............................................................................................................................... 158 ii 3.6.1. Borç-Alacak Hesaplamaları ......................................................................... 159 3.6.2. Faiz Hesaplamaları ...................................................................................... 165 3.6.3. Kâr Dağıtımına İlişkin Hesaplamalar .......................................................... 168 3.6.4. Vergilere İlişkin Hesaplamalar .................................................................... 173 3.6.5. Maliyet ve Fiyat Hesaplamaları ................................................................... 179 3.6.6. İşçi Ücretlerine İlişkin Hesaplamalar .......................................................... 209 3.6.7. Miras Hesaplamaları .................................................................................... 214 SONUÇ ......................................................................................................................... 227 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 236