Józef Maroszek , JASWIŁY DZIEJE OBSZARU GMINY DO KOŃCA XVIII WIEKU JAŚWIŁY DZIEJE OBSZARU GMINY DO KOŃCA XVIII WIEKU ©Copyright by Józef Maroszek, 2004 ©Copyright by zdjęcia Maria Maroszek, 2004 Korekta: Teresa Jabłońska Wydanie sfinansował Urząd Gminy w Jaświłach Na okładce: I strona: Mikicin. Klasycystyczny dwór z 1847 r. IV strona: Północne Podlasie na mapie z pocz. XVIII w. BAN St. Petersburg. Kolekcja Piotra I, nr 288 ISBN 83-88097-42-3 Wydawnictwo PRYMAT Mariusz Śliwowski Białystok, ul. Zwycięstwa 26 C/7 tel. 869 14 87, 0602 766 304 e-mail: [email protected] JÓZEF MAROSZEK , JASWIŁY DZIEJE OBSZARU GMINY DO KOŃCA XVIII WIEKU BIAŁYSTOK 2004 Wykaz skrótów AA - Archiwum Archidiecezjalne AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych AN -Akademia Nauk AP - Archiwum Państwowe APD - Archiwum Parafii Dolistowskiej APP - Archiwum Publiczne Potockich Bibl. Czart. - Biblioteka Czartoryskich BU - Biblioteka Uniwersytecka CAAD - Centralne Archiwum Akt Dawnych CAH - Centralne Archiwum Historyczne F - fond, zespół lub kolekcja archiwalna, względnie biblioteczna JO - jaśnie oświecony WM-wielmożny MN - Muzeum Narodowe ODZ - Ośrodek Dokumentacji Zabytków ZZG - Zbiór Zygmunta Glogera y MISJA ŚWIĘTEGO BRUNONA z KWERFURTU w 1009 r. w DOLISTOWIE ? Obszary dzisiejszej gminy Jaświły w dobie tworzenia się zrębów struktur państwowych należały do Mazowsza i wraz z nim, prawdopodobnie przed 963 r., znalazły się w państwie polskim.' Z wieków od X do poł. XIV nie zachowały się jednak żadne prawne dokumenty pisane, nie odnotowano nazwy żadnej z istniejących tu osad. Był to obszar podległy kasztelanowi w Wiźnie. Chrystianizacji dokonano przed 1009 r. Za najdawniejszą wzmiankę źródłową dotyczącą tego terytorium uznać należy fakt prowadzenia tu w roku 1009 .misji św. Brunona z Kwerfurtu. ,,Kronika Kwedlinburska" stwierdza bowiem, że Bruno, drugiego imienia Bonifa cy, arcybiskup i mnich w 18 roku swego wyświęcenia zginął 9 marca [1009 r.], ściętyprzez pogan na granicach Rusi i Litwy z 18 towarzyszami i wzięty został do niebios. Piotr Damiani w „Vitae Sancti Romualdi" pisał, że Bruno opowiadał słowo boże Rusinom, a dzięki zdziałanym cudom nawróciło się ich wiele tysięcy. Ditmar z Merseburga zapisał, że Bruno, przybywszy na granicę Prus i Rusi, znalazł mieszkańców tam sobie przeciwnych i że, nieustraszony ich groźbami, zamordowany został wraz z 18 towarzyszami dnia 14 lutego 1009 r. 2 Dla prowadzenia akcji misyjnej zarówno wśród Rusinów, jak i Bałtów Bruno musiał wybrać punkt najbardziej optymalny komunikacyjnie. Takie warunki stwarzała miejscowość dziś zwana Dolistowo Stare nad Biebrzą. Do XIX w., do czasu budowy Kanału Augustowskiego, na wprost kościoła dolistowskiego znajdowało się uj ście rzeki Netty.3 Ta ostatnia oraz Biebrza i jej inny dopływ, Brzozówka, aż po dzień dzisiejszy wyznaczają zachodni zasięg gwar wschodniosłowial'lskich. Netta wyznacza też historyczny zasięg Jaćwieży, a więc dokładnie granice Rusi i Bałtów - jak donosi „Kronika Kwedlinburska". 1 ·J. Natanson-Leski, Państwo Mieszka Pierwszego, „Studia Wczesnośredniowieczne" 1958 t. IV, s. 19. 2 Por. Ks. M. Nowodworski, Encyklopedia kościelna podług teologicznej encyklopedii Wetzera i We/ego, t. 2, Warszawa 1873, s. 606-608; J. Maroszek, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii realizacji myśli monarsze) między Niemnem a Narwią, Białystok 2000. 3 Taką lokalizację ujścia rzeki Netty do Biebrzy odnajdujemy na mapie z 1823-1 824 r., zatytułowanej: Plan casti reki Netty wykonanej przez ppłk Rezę i Szuberskiego - por. Centralne Archiwum Historyczne Rosji (dalej czyt. CAH), Sankt Petersburg, F. 1487, op. 17, nr 215. 5 Dolistowo Stare jest też najstarszą osadą ludzką wspominaną pod nazwą „ Targowisko" w najdawniejszym pisanym źródle, delimitującym granice Mazowsza i Litwy z 1358 r. Do tradycji św. Brunona z Kwerfurtu w Dolistowie Starym należy nie spotykane w tym regionie wezwanie kościoła - św. Wawrzyńca Biskupa, wyrazme odsyłające do benedyktyńskiej mtSJl chrystianizacyjnej. Niewątpliwie, w 1358 r. mazowieckie Targowisko posiadało obiekt sakralny przyciągający puszczańską ludność. Zresztą w 1392 r. Krzyżacy, którzy zajęli to terytorium, niewątpliwie w owym „ Targowisku", na wprost uj ścia Netty, zwanej wówczas Metą wybudowali swój zamek „Meteburg" .4 Podobnie jak inne budowane w tymże roku zamki krzyżackie: Neue Garden, naprzeciw starego Grodna i ujścia rzeki Horodnicy do Niemna i mazowieckie - Złotoria, dokładnie na wprost ujścia do Narwi dopływu Supraśli, wiskie Sambory, na wprost koryta łączącej się z Biebrzą Narwi - ów zamek Meteburg w Dolistowie Starym miał kontrolować węzeł rzeczny (a w ówczesnych warunkach topograficznych komunikacyjnych) zlewiska Biebrzy, Netty i Brzozówki. O istnieniu świątyni w Dolistowie od bardzo dawnych czasów, jeszcze przed kolonizacją tych terenów, przeprowadzoną u schyłku XV i początku XVI w., świadczy miejscowa tradycja historyczna, zanotowana w 1536 r. W trakcie dochodzenia przebiegu granic między radziwiłłowskimi dobrami Goniądzem a litewskimi puszczami wielkoksiążęcymi, świadkowie wspominali czasy, gdy w lasach, w sąsiedztwie Dolistowa polował król Kazimierz Jagiellończyk: Od przodków naszych słyszeliśmy[ ... ]: niegdyś za czasów śp . króla Kazimierza, kiedy JKM była na łowach, a podczas polowania usłyszał szczekanie psów w tejże wsi Do/istów, skoro się dowiedział, iż takowa oraz inne z Goniądza są wystawione, posłał Najjaśniejszy Pan urodzonego Jakuba Wroczyńskiego, ojca obecnego pomiędzy nami Mikołaja Wroczyńskiego, aby tę wieś wraz z innemi spalił, izby tam więcej nie były; lecz gdy Najjaśniejszemu Panu doniesiono, że w tejże wsi Do/istów znajduje się kościół, wtedy nie kazał, dla honoru kościoła, wieś tę i wsi wzmiankowane spalić.5 Może reminiscencją misji Brunona z Kwerfurtu jest tradycja słynącej łaskami Pasji Chrystusa, dziś umieszczonej w ołtarzu głównym kościoła dolistowskiego. Rzeźba jest barokowa, a miejscowa legenda głosi, że wyłowiono ją z rzeki. Ze słynącym łaskami krucyfiksem związany jest odbywający się w Dolistowie odpust na Podwyższenie Krzyża Świętego.6 Zresztą, zastanawia fakt, że tereny poza Nettą, Biebrzą i Brzozówką, aż po Grodno, na których po dziei'l dzisiejszy zamieszkuje ludność posługująca się gwarami wschodniosłowiańskimi, niemal nie miały cerkwi, a przede wszystkim 4 Wigand z Marburga, Kronika, Puścizna po Janie Długoszu dziejopisie polskim, to jest Kronika Wiganda z Marburga... , wyd. J. Voigt, E. Raczyński, Poznań 1842, s. 339. Zob. też: Die Chronik Wigands von Marburg, [w:] „Scriptores Rerum Prussicarum", wyd. Th. Hirsch, M. Toeppen, E. Strehlke, t. II, Leipzig 1863, s. 647. 5 Odgraniczenie sądowe dóbr grodzieńskich i bielskich z r. 1536, „Athenaeum". Oddział II, z. l, Wilno 1842, s. 65-91. 6 Zob. J. Maroszek, Pogranicze Litwy i Korony ..., s. 16-20. 6 kościoły. Mieszkańcy „od zawsze" byli katolikami. Wraz z katolicyzmem zyskali polską świadomość narodową. Rusini-katolicy zamieszkujący u progu ery nowożytnej te tereny mogli być potomkami tych, dla których działała misja Brunona z Kwerfurtu i którzy, według legendy o życiu tego świętego, masowo nawrócili się na katolicyzm. Data 1009 r. - męczeńskiej śmierci św. Brunona z Kwerfurtu - poprzedza zdarzenia, które miały niezwykle istotne znaczenie dla dziejów ziem podlaskich. Były nimi reakcja pogańska, połączona z buntem Masława. Ten cześnik króla Mieszka II uległ w 1047 r. w walce z księciem Kazimierzem Odnowicielem. Niezbadaną kwestią jest użycie nazwy ,Grodzisk', na określenie jednego z folwarków, osad położonych na obszarze współczesnej nam gminy Jaświły. Etymologia tej nazwy wywodzi się od warownego wczesnośredniowiecznego grodu. Jednak brak zachowanych śladów terenowych powoduje, że archeologom nie jest znany tego typu obiekt. Zresztą, może umieszczenie w czasach nowożytnych na jego miejscu folwarku zniszczyło ślady. Wiemy, że dotąd archeologom nie udało się zlokalizować takiego obiektu na obszarze współczesnego nam miasta Goniądz, a etymologia nazwy 'Goniądz' odnosi się raczej do dworca myśliwskiego niż do obiektu obronna-mieszkalnego. Można jednak hipotetycznie przyjąć, że w czasach, gdy św. Bruno z Kwerfurtu prowadził tu misję wśród Bałtów i Rusinów, obiekt grodowy tam istniał i najprawdopodobniej znajdował się u źródeł rzeczki Kmitówki, w miejscu późniejszego folwarku Grodzisk. CZASY ZNISZCZEŃ XIII i XIV w. I NOWE OSADNICTWO Całe wczesnreJsze osadnictwo do szczętu zostało zniszczone w XIII i XIV w., podczas najazdów jaćwieskich i litewskich. Decydującymi musiały być najazdy w latach 1258- 1263, gdy najeźdźcy palili wsie, brali jer'iców i łupy. Przestało istnieć stare osadnictwo, cofnęło się w głąb Mazowsza. Krzyżacy w latach 1278-1283 pokonali Jaćwież. Napady jednak kontynuowali Litwini. Część Jaćwingów uszła na Litwę, a trochę na Mazowsze. W 1279 r., po ślubie księcia mazowieckiego Bolesława z córką Trojdena litewskiego, ustały napady litewskie na Mazowsze. Wznowili je po 1301 . Wyjątkowo okrutny najazd zdarzył się w 1324 r.7 7 J. Wiśniewski, Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV w. „Studia Łomżyńskie", t. l. 7 Z tego czasu najprawdopodobniej datuje się osadnictwo uchodźców jaćwieskich na pobliskie terytoria. Zwraca uwagę grupa wsi, która w swoich nazwach zachowała brzmienie bałtyjskie - jaćwieskie lub litewskie. Są to znów przede wszystkim w pobliżu Dolistowa: Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Jaświły, Jaświłki, Jadeszki, Mociesze, Romejki, a w pobliżu Trzciannego Czekołdy, Downary, Giełczyn, Ginie, Gugny, Guzy, Rekle, Świerzbienie, Zyburty, Zubole, Zucielec, Żodzie, rzeczki Rumiejka, Gauda, puszcza Dobarz.8 W tej