Langs de oevers van het Oer-IJ E-bike route door het historische landschap van Amsterdam naar Castricum en via Velsen terug 115 km, 1 route, 5 trajecten Over de route Over de inhoud De E-bike route “Langs de oevers van het Dit boekje bevat: Oer-IJ” is gemaakt in het kader van “2021 • Inleiding over het landschap Ode aan het Nederlandse landschap”. “Langs de oevers van het Oer-IJ” Stichting Oer-IJ heeft dit thema opgepakt • Overzichtskaart in het midden van het voor het Oer-IJ gebied, een boeiende regio boekje geprojecteerd op het stroomgebied tussen Amsterdam, Haarlem en Alkmaar. De van het Oer-IJ samenhang in het Oer-IJ gebied valt te her- • 5 trajecten, elk herkenbaar aan een kleur, leiden tot de voormalige rivier Het Oer-IJ, die met steeds een trajectkaartje, algemene weliswaar aan het begin van onze jaartelling informatie over de route/knooppunten, feitelijk ophield te bestaan, maar waarvan de stations, parkeerplaatsen, bezienswaar- sporen nog altijd als laagten in het landschap digheden langs de route, horeca e.d. aanwezig zijn. Die depressies vulden zich ook • Informatie van en over de organisaties weer met water waartegen de mens zich die deze route mogelijk hebben gemaakt. in de loop van de eeuwen door middel van • Informatie over enkele musea met wie dijken en dammen moest beschermen. Deze wij samenwerken en die te bezoeken zijn. route volgt, waar mogelijk via eeuwenoude dijken, het stroomgebied van dat Oer-IJ. Gebruikte symbolen De fietsroutes gaan van Amsterdam naar 34 Knooppunt KP Zaandam en Heemskerk grotendeels over voormalige zeedijken. Naar Castricum en 1 Nummers in de tekst verwijzen naar daarna naar Velsen volgt de route middel- bezienswaardigheid langs de route. eeuwse polderdijken en liniedijken van de Stelling van Amsterdam. Van Velsen weer Kleurenbalk bovenzijde pagina: kleur terug naar Amsterdam gaat de route weer correspondeert met trajectkleur op kaarten: over oude zeedijken. TRAJECT 1 De route is totaal 115 km lang (en met uitstapjes ruim 120 km). Vanwege deze TRAJECT 2 lengte is gekozen voor de E-bike als vervoer- middel. De route is verdeeld in vijf trajecten TRAJECT 3 die elk in het routeboekje worden besproken en toegelicht en die op een overzichtskaart TRAJECT 4 midden in het boekje en op trajectkaarten zijn weergegeven. TRAJECT 5 In het gebied langs de route zijn meerdere LA = linksaf RA = rechtsaf NS stations te vinden waardoor het mogelijk is een traject te fietsen en vervolgens met Er is ook een podcast de trein terug te gaan naar het startpunt. beschikbaar met boeiende Natuurlijk staat het u vrij om er een meer- achtergrond informatie ge- daagse tocht van te maken. Door deze geven door deskundigen. combinatie van fietstrajecten en stations is de route ook geschikt voor fietsen zonder trapondersteuning. Scan de QR code voor de podcast De route is digitaal te vinden via de QR code. Scan de QR code voor de route 2 INLEIDING Geschiedenisboek nog steeds herkenbaar in de huidige land- In deze route staat het landschap centraal. schappen. (zie beeld AHN op pagina 3) Vooral het landschap dat wordt bepaald door Eeuwenlang woonden er in het kustgebied een verdwenen rivier. Door de eeuwen heen mensen op de hogere, droge delen, dat is het stroomgebied van dat Oer-IJ onderhe- waren de strandwallen; evenwijdig aan de vig geweest aan verandering, vooral door de kust lopende zandruggen. Ook de oeverwal- rol van het water en de strijd van de mens len langs de rivierlopen en de hogere zand- tegen en met dat water. Voor wie goed kijkt platen in het Oer-IJ mondingsgebied waren al zijn tal van sporen uit vroegere eeuwen nog vroeg bewoond. altijd in het huidige landschap te herkennen. En als je die eenmaal ziet, dan kun je het De monding slibt dicht als het binnenmeer landschap lezen als een geschiedenisboek. Flevo een blijvende open verbinding met de Deze route kunt u daarbij gebruiken als gids. Waddenzee/Noordzee krijgt. In het van over- stromingen afgesloten vruchtbare kleigebied Ontwikkeling van het landschap achter de kust nam de bevolking snel toe. Het Oer-IJ was voor het begin van onze jaar- Door stagnerend water echter werd het oude telling de noordelijke tak van de Rijn, die via mondingsgebied van het Oer-IJ geleidelijk de Vecht en het Flevomeer in noordwestelij- een groot veenmoeras. ke richting stroomde en bij Castricum in zee uitmondde. Omdat later in de bedding van De middeleeuwen deze riviertak tussen Velsen en Amsterdam In de middeleeuwen werd het moeras- het IJ lag, heeft deze voormalige tak van de gebied in cultuur gebracht. Door sloten te Rijn de naam ‘Oer-IJ’ gekregen. graven werd veen land droger en geschikt Rond het begin van de jaartelling is de voor akkerbouw en bewoning. Maar door monding dichtgeslibd, maar de laaggelegen deze ontwatering kon het veen oxideren, bedding blijft nu, na 2000 jaar, nam het volume van het veenpakket af en begon het gebied te dalen. Veenstroom- pjes die het water afvoerden, werden door oeverafslag steeds breder, waardoor talloze meren ontstonden, zoals het Alkmaarder- en Uitgeestermeer. Het inklinkende land werd te nat voor akkerbouw en werd daarna gebruikt voor het weiden van vee. Nog altijd is het grootste deel van buitengebied in gebruik voor de melkveehouderij. In deze periode lag in de voormalige Oer-IJ bedding tussen Amsterdam en Velsen het steeds breder wordende IJ. Het IJ kwam uit in de Zuiderzee en daardoor in contact met de Noordzee. Door wisselende waterstanden kon de zee steeds dieper het land binnen- dringen en ontstond een langwerpig meer. Vanaf Velsen ontstond naar het noorden, in de oude bedding van het Oer-IJ, het Wijker- meer en een serie waterlopen zoals de Dije Het stroomgebied van het Oer-IJ van bron tot (Die) en de Schulpvaart. monding; van Amsterdam naar Castricum (Kaart beschikbaar gesteld door Het Parool) 3 Het woord “IJ” dat in dit gebied veel voorkomt in namen van wateren betekent “water”. Tussen het Wijkermeer en de Noordzee lag een smalle strook duinen, die ‘Holland op zijn smalst’ wordt genoemd. Ten noorden daarvan lag het Schermermeer (het Alkmaardermeer is daarvan een restant) en ten zuiden het Haarlemmermeer. In de late middeleeuwen werden vanwege de toenemende dreiging van het water uit de Zuiderzee, dijken en dammen aangelegd en ontstond zo het poldersysteem. In de dam- men werden spuisluizen gemaakt om het Actuele hoogtekaart van het mondingsgebied polderwater bij laag buitenwater (eb) op het bij Castricum. De slinger van de oorspronkelijke IJ te kunnen lozen. Via schutsluizen konden rivierloop is nog altijd goed waarneembaar boten de dammen en dijken passeren. Later was het land zo laag dat het water met mo- Het huidige landschap lens en gemalen uitgemalen moest worden. Het gebied rond het voormalige IJ ligt in de dynamische noordvleugel van de Randstad. Vanaf begin 17e eeuw werden veel meren Dat is goed te zien aan de uitbreiding van drooggemalen. De middeleeuwse dijken de vele stedelijke functies, zoals woonwijken, hoeven nu geen buitenwater meer te keren, bedrijfsterreinen en infrastructuur. Zo lopen maar vormen nog wel de grens tussen de de stadsuitbreidingen en havengebieden verschillende polders. Dat de meeste dijken van Amsterdam en Zaandam nagenoeg in nog altijd aanwezig zijn komt omdat er elkaar over.Hetzelfde geldt voor het IJmond- wegen op liggen. gebied. Deze groei was het sterkst vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw en gaat tot Veranderingen in de negentiende eeuw op de dag van vandaag door. Rond 1875 werd het Noordzeekanaal gegra- ven om de haven van Amsterdams een korte De stedelijke gebieden van Amsterdam/ verbinding met de Noordzee te geven. Tege- Zaanstad en de IJmond worden aan de lijkertijd werden ook het IJ en het Wijkermeer noordkant van het kanaal nog altijd geschei- drooggelegd. Deze nieuwe waterweg wordt den door open agrarische poldergebieden ook wel het ‘Neo IJ’ genoemd. en aan de zuidkant door Recreatiegebied Spaarnwoude en aangrenzende weide- en Eind negentiende eeuw werd de Stelling van natuurpolders. Amsterdam aangelegd, een waterlinie die Amsterdam moest beschermen tegen vijan- Deze e-bike route laat zien hoe rijk het Oer-IJ delijke invasies. In het Oer-IJ gebied is daar- gebied is aan hoogwaardig en afwisselend voor de natuurlijke laagte van de voormalige landschap, en de grote rol van het watererf- Oer-IJ bedding gebruikt. Van dit Unesco goed daarin. Werelderfgoed is nog veel in het landschap van het Oer-IJ gebied terug te vinden, zoals Wij wensen u veel fietsplezier. forten en liniedijken. 4 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1 Hoogte in meters -4,0 -1,5 1,0 3,5 6,0 TRAJECT 1: Van Pontplein Amsterdam-Noord naar Pontplein Buitenhuizen Over de middeleeuwse Noorder IJ en Zeedijken 5 Langs de oevers van het Oer-IJ - TRAJECT 1 PRAKTISCHE GEGEVENS lengte: totaal 24 km startpunt: Pontplein Amsterdam-Noord. p-startpunt: nabij Amsterdam CS en Pontplein Noord is bijna geen parkeergelegenheid. stations: Amsterdam CS en Zaandam bewegwijzering: gedeeltelijk door fietsknooppunten (KP) horeca: in Amsterdam- Noord, Zaandam en Pontplein Buitenhuizen ROUTEBESCHRIJVING Vanaf hier vervolgens de KP 55 69 67 De route volgt zoveel mogelijk de en 10 volgen over de Hogendijk, Knooppunten (KP), waar dat niet kan is Westzanerdijk, Westzaner Overtoom, dat hieronder aangegeven. Nauerna naar Pontplein Buitenhuizen. Amsterdam CS, achterzijde: Pont richting Buiksloterweg, in Noord richting KP 36 ONDERWEG over het fietspad langs NH-kanaal. Na 2,5 km, bij T-kruising, LA Buiksloterdijk op. Bij volgende T-kruising LA en direct RA onder viaduct door, vervolg onder aan de Buiksloterdijk het fietspad. Bij het Gemaal Kadoelen wordt het Land- smeerderdijk, deze dijk vervolgen, wordt Oostzanerdijk. Aan het eind de Molenaarsweg overste- ken, aan de overkant LA Coentunnelcircuit, wordt na de A10 weer Oostzanerdijk, welke overgaat in de Noorder IJ- en Zeedijk.