RADICAAL VOOR RECHTEN Teksten Europees Forum over rechten en vrijheden in tijden van toenemende polarisering. OP.RECHT.MECHELEN. 26-27 april 2017 Gie Goris (editor), Navi Pillay, Pankaj Mishra, Geert Mak, Bart Somers, Irene Khan, Rachida Lamrabet, Catherine Woollard, Assita Kanko, Barbara Oomen, Pascal Debruyne, Nadim Houry, Peter Knoope, Aya Sabi, Orlando Verde, Bie Vancraeynest, Julie Reniers INHOUD 4 Het onderwerp beweegt terwijl we erop proberen focussen Gie Goris 11 I. 69 II. 12 Universele rechten en burgerlijke vrijheden 70 Inclusieve rechten, in woedende tijden exclusieve samenlevingen? 14 Navi Pillay : ‘Wie mensenrechten verwaarloost, 72 Promoting the universality and krijgt af te rekenen met veel groter geweld’ indivisibility of human rights is the path Gie Goris to inclusive societies 22 States have an obligation to respect, Irene Khan protect and fulfill the human rights of all 79 De ethische ontregeling van de wereld individuals under their jurisdiction Rachida Lamrabet Navi Pillay 88 Inclusieve rechten, exclusieve samen- 28 Pankaj Mishra: ‘Frustratie en politiek verzet levingen: wij zijn de bouwstenen voor ontstaan als mensen het gevoel krijgen verandering dat er méér in hun leven zit’ Aya Sabi Gie Goris 98 Het recht om rechten te hebben 40 We need a radically enlarged understanding 100 The impact of “the refugee crisis”: of what it means for human beings to pursue rights are at risk in Europe the contradictory ideals of freedom, Catherine Woollard equality and prosperity 104 Alle mannen worden vrij geboren. Pankaj Mishra Waarom zijn alle vrouwen dan slaven? 52 Geert Mak: ‘Het populistische verzet tegen Assita Kanko de EU is een reactie op een Unie die de 107 Pleidooi voor redelijke vragen burger in de wind gezet heeft’ Orlando Verde Gie Goris 112 Zijn steden de nieuwe staten (en realiseren 60 De strijd voor rechten en vrijheden zij dan ieders rechten)? is de echte strijd voor onze waarden 114 If human rights are not defended locally, Bart Somers how will they ever be realized? Barbara Oomen 121 Mensenrechten en grondrechten hebben behoefte aan innovatieve, stedelijke praktijken Pascal Debruyne 136 Nieuwe coalities om de stedelijke binnenkant te veranderen Bie Vancraeynest 142 Een bom onder de wereldorde 144 Terrorism: Or How I Learned to Stop Worrying and Love the Courts Nadim Houry 148 De paradox van het veiligheidsdenken Peter Knoope 155 Openstaande rekeningen leggen een bom onder de wereldorde Julie Reniers 158 < CODA > 159 Colofon Het onderwerp beweegt terwijl we erop proberen focussen GIE GORIS 4 / Van hufters tot ketters, van poco tot yolo, van graaicultuur tot pamper- cultuur. Van jihadi’s tot killer drones, van cyberaanvallen tot bigdatater- reur. Aanslagen, kiezersopstanden, alternatievefeitenfabrieken, twit- terpresidenten. De wereld lijkt versplinterd in heftig botsende deeltjes. Verkiezingen, referenda, praatprogramma’s en sociale media: overal verdringt de polarisering het samenleven. Verwijten en beledigingen gelden als vrije meningsuiting, terwijl vrije meningsuiting steeds vaker gezien wordt als een bedreiging voor de nationale veiligheid. Rechten en vrijheden staan centraal in “onze waarden”, maar worden aange- vallen door extremisten en dreigen opgeschort te worden om het extremisme te bestrijden. De druk op rechtsstaat, mensenrechten en burgerlijke vrijheden neemt voortdurend toe als gevolg van elkaar versterkende maatschappelijke krachten: terrorisme en repressie (of inlichtingenwerk), postkoloniaal verzet en neokoloniale interventies, identitaire politiek en fragmentatie tot individuele consumenten. Een reflectie op de actuele bedreigingen van universele rechten en De wereld lijkt persoonlijke vrijheden is geen eenvoudige zaak, omdat het onderwerp versplinterd in beweegt terwijl we erop proberen focussen. Dat geeft tegelijk de urgen- tie van het onderwerp aan: als we de huidige tendensen niet begrijpen heftig botsende terwijl ze zich ontwikkelen, dan is de kans groot dat we te laat komen om deeltjes. de verworvenheden uit het verleden te behoeden en te transformeren in vrijheden, rechten en samenlevingsgaranties voor de toekomst. Een van de essentiële elementen om die transformatie succesvol en rechtvaardig te maken, is het inwisselen van een unilateraal perspec- tief voor een pluralistisch perspectief. Pluralistisch wordt hier niet gebruikt als tegengesteld aan zuilgebonden of – nog enger – religieus- dogmatisch, maar in de letterlijke zin van “meervoudig”. De roep van sommigen om de universaliteit van mensenrechten, burgerlijke vrijheden, rechtsstaat en democratie opnieuw en eenzijdig te grondvesten op de westerse geschiedenis, ervaring en ontwikkeling van deze principes, is geen toekomstgericht project, maar een uiting van onvermogen om afscheid te nemen van de periode van eenzijdige dominantie en over te gaan naar een pluraal alternatief. Tijdens een gesprek dat ik in 2009 had met de Frans-Libanese auteur Amin Maalouf, naar aanleiding van zijn boek Le dérèglement du monde, gaf Maalouf alvast één reden om met wat meer bescheidenheid, maar niet met minder ambitie, over mensenrechten te praten: ‘Er is van oudsher een strikte scheiding tussen de principes die het Westen thuis toepast en de principes die elders gehanteerd worden. Europeanen kunnen zonder problemen voorvechters zijn van democratie, vrijheid van meningsuiting en gelijkheid tussen individuen, en zich compleet tegenovergesteld gedragen eens ze de Middellandse Zee overgesto- ken zijn. Het Westen zit voortdurend gevangen tussen twee volkomen tegengestelde ambities. Enerzijds wil men de rest van de wereld / 5 “beschaven”, anderzijds wil men diezelfde rest van de wereld domine- ren. Dat zijn twee zaken die onmogelijk te combineren vallen. Wie de andere meer waardigheid, vorming en vrijheid wil geven, riskeert dat die andere zich niet langer zal laten onderwerpen. De opdeling tussen westerlingen die in welvaart leven en inheemsen die moeten overleven zonder zelfs de meest noodzakelijke minima, is niet compatibel met de westerse waarden. En dus worden die waarden opzij geschoven. Met alle langetermijngevolgen vandien.’ In 2014 sprak ik met de Indiase auteur Pankaj Mishra over zijn boek Op de ruïnes van het imperialisme. Het was in de dagen dat Abu Bakr al Bagdadi zichzelf uitriep tot heerser van het islamitisch kalifaat. Mishra verwierp in dat gesprek de idee dat het falen van democratie en staatsvorming in het Midden-Oosten vooral een uiting zou zijn van de andere normen en waarden waarnaar mensen in islamitische landen streven, of van de verschillende culturen waarbinnen het model uitgeprobeerd wordt. ‘Die culturele uitleg grenst aan de racistische verklaring. Ik kan me absoluut niet vinden in de stelling dat bepaalde samenlevingen wezenlijk niet in staat zouden zijn individuele vrijheden, individuele waardigheid of religieuze vrijheid, of democratie na te stre- ven. Natuurlijk zijn er veel landen of samenlevingen waar democratie het moeilijk heeft, maar dat is niet beperkt tot landen in het Zuiden. Kijk maar naar de impasse waarin de democratie in de Verenigde Staten zich bevindt, of naar de veralgemeende teleurstelling of zelfs vijandig- heid van de Europese burgers tegenover hun parlement en commissie. Mensen voelen zich helemaal niet meer vertegenwoordigd en hebben het gevoel dat politici vooral de belangen van grote bedrijven en van de eigen kaste behartigen. Is dat een cultureel probleem? Of is het een kwestie van machtsverhoudingen die verschoven zijn? Ik ben eerder geneigd om die tweede verklaring te kiezen. De voorbije decennia heeft de elite een heleboel macht teruggenomen van wat mensen ge- durende jaren door strijd verworven hadden. Het resultaat zijn extreem ongelijke maatschappijen, waardoor democratie dysfunctioneel wordt.’ Een ernstige oefening om mensenrechten of burgerlijke vrijheden te plaatsen en te her-denken in het kader van de superdiverse én gepola- riseerde samenleving van vandaag, is geen poging om deze pijlers van de hedendaagse maatschappij te relativeren, maar net om hun diverse bronnen en historische wortels – ook buiten de Europese ruimte – te erkennen en op te nemen in een toekomstgericht discours, waarin de – in demografische zin – nieuwe naties en hun divers samengestelde bevolkingen (niet alleen individuen, maar ook gemeenschappen) zich kunnen herkennen. Twintig jaar geleden al concludeerde Nobelprijswinnaar Amartya Sen zijn essay over Asian Values and Human Rights in The New Republic (1997) met deze zinnen: ‘The recognition of diversity within different cultures is extremely important in the contemporary world, since we are constantly bombarded by oversimple generalizations about 6 / “Western civilization,” “Asian values,” “ African cultures,” and so on. These unfounded readings of history and civilization are not only intel- lectually shallow, they also add to the divisiveness of the world in which we live. The authoritarian readings of Asian values that are increasingly championed in some quarters do not survive scrutiny. And the grand dichotomy between Asian values and European values adds little to our understanding, and much to the confounding of the normative basis of freedom and democracy.’ Elke reflectie over rechten en vrijheden binnen de context van de actuele polarisering moet daarom mondiaal én inclusief zijn, en heeft de inbreng nodig van experts en activisten met diverse achtergronden en uit verschillende delen van de wereld. ‘Mensenrechten zijn geen luxe, geen wijsheid achteraf, geen soft onderwerp’, zegt Navi Pillay. ‘Wie mensenrechten verwaarloost, krijgt achteraf af te rekenen