PRZEGLĄD WSCHODNIOEUROPEJSKI X/2 2019: 77–88 Joanna Maria Garbula ORCID: https://orcid.org/0000-0003-1599-7205 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie HISTORIA ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI BENEDYKTA DYBOWSKIEGO – WIELKIEGO ZOOLOGA, LEKARZA, ANTROPOLOGA, DZIAŁACZA NIEPODLEGŁOŚCIOWEGO, ZESŁAŃCA SYBERYJSKIEGO1 The Story of Life and Work of Benedykt Dybowski – an Eminent Zoologist, Physician, Polish Independence Activit, Siberian Deportee Wyrazy kluczowe: Benedykt Dybowski, zoologia, antropologia, patriotyzm, Syberia Keywords: Benedykt Dybowski, zoology, anthropology, patriotism, Siberia Abstract: This article is dedicated to Benedykt Dybowski, his patriotic, social and professional life, first at university, and then in exile, working in Kamchatka. The references for this review consist of archived documents such as scientific dissertations and diaries authored by Dybowski, and articles and books written about him. This article is an attempt to show Dybowski’s outstanding scientific output and, above all, his understanding of patriotic and national duties, as a Pole fighting for his country’s independence and as a deportee to Siberia. 1 Długie życie B. Dybowskiego wpisało się w wielkie wydarzenia historyczne obejmujące czasy po upadku powstania listopadowego do uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Zainteresowa- nia uczonego były różnorodne, stąd dokładna ich znajomość wymagała od biografów wielu studiów. Tak o tym pisał A. Trepka (1979, s. 6) „wszedł do historii jako jeden z najświetniejszych biologów euro- pejskich. Rzadziej podkreśla się, że był antropologiem dużej miary i współtwórcą liminologii. Jeszcze mniej mówi się o jego zasługach dla szeroko pojętej etnografii [...] archeologii, palentologii oraz o wielkich sukcesach w aklimatyzowaniu zwierząt i roślin. [...] A ponadto należał do najofiarniejszych filantro- pów w dziejach świata”. Badanie całości lub tylko niektórych obszarów życia i działalności wielkiego uczonego umożliwiają bogata spuścizna zoologa oraz prace następujących badaczy: B. Dyakowskiego, J. Domaniewskiego, G. Brzęka, J. Kamockiego, A. Kuczyńskiego, A. Trepki. Przedstawiając zarys bio- grafii B. Dybowskiego, korzystałam ze wszystkich wymienionych powyżej źródeł znajdujących się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i Poznaniu. Można przyjąć, że różnorodny zakres działań B. Dybowskiego przedstawiony w artykule tworzy spójną całość. Wyłania się z niego obraz wielkiego Polaka, który pokazał, że dla ojczyzny można pracować będąc zarówno jej mieszkańcem, jak i z dala od niej. 78 Joanna Maria Garbula Ten, co kocha kraj swój, potrafi sercem być w nim zawsze, chociażby oddalony o tysiące kilometrów; kto zaś tej miłości nie posiada, temu będzie własny kraj obcy, chociażby w nim przebywał (Dybowski 1931, 67). Autor przytoczonych powyżej słów, które nic nie straciły na swej aktualności, żył w latach 1833–1930, w większości wpisanych w okres zaborów i wojny. Sytuacja polityczno-społeczna stała się więc zarzewiem przenikającej się wzajemnie jego działalności patriotycznej, zawodowej i społecznej, prowadzonej w murach uczelni wyższej, na zasłaniu i Kamczatce oraz ponownie na uniwersytecie. Tak go charak- teryzował dr J. Tylko-Hryncewicz: W człowieku tym splatały się dziwnie harmonijne obowiązki społeczne i narodowe, z uczuciami miłości, obejmującej ludzkość całą. Jest to typ uosabiający ideał kresowego Polaka, jakby ze spiżu ulany, mocny fizycznie i duchowo. Natura krewka, łatwo zapa- lająca się, a przytem twarda, nie znająca ustępstw i nie idąca na kompromisy w życiu (Tylko-Hryncewicz 1927, 85). O tym niezwykłym, miłującym ponad wszystko swoją ojczyznę człowieku, tyta- nie pracy, warto przypomnieć w stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości. Strukturę artykułu wyznaczają okresy życia i działalności Benedykta Dybowskiego przed zesłaniem, w czasie zesłania i po nim. 1. Życie i działalność Benedykta Dybowskiego przed zesłaniem Urodził się 30 kwietnia 1833 roku w Adamczynie, na Białorusi, w majątku dziadków ze strony matki, w wielodzietnej rodzinie szlacheckiej herbu Nałęcz (Bykowski 1948). Szczególnym uczuciem darzył młodszego brata Władysława, przyszłego biologa, znawcę korali kopalnych, systematyki i anatomii mięczaków, doktora nauk przyrodniczych, potem docenta na Uniwersytecie Dorpackim, z którego, pomimo wyjątkowo starannego wykonywania obowiązków, został wydalony. Przez rodzinę Władysław określany był męczennikiem za życia, ze względu na ogrom cierpień fizycznych, które go dotknęły. B. Dybowski od najmłodszych lat pasjonował się przyrodą, która stała się jego zawodem, ukochaną codziennością. Studia przyrodnicze realizował od 1853 roku równolegle ze studiami medycznymi, początkowo na Uniwersytecie Dorpackim, uczelni z wykładowym językiem niemieckim. Szybko (1856) został doceniony przez grono profesorskie, otrzymując złoty medal za pracę pt. „O rybach słodkowodnych Liflandii” (Dyakowski 1931, 4). Pomimo sukcesów naukowych w 1857 roku został Historia życia i działalności Benedykta Dybowskiego – wielkiego zoologa… 79 usunięty z uczelni, z uwagi na udział w pojedynku w charakterze sekundanta. Studia kontynuował początkowo we Wrocławiu (1857–1858), a następnie w Berlinie (1858–1860). Tam w 1860 uzyskał stopień doktora na Wydziale Lekarskim, który nostryfikował w Dorpacie w 1862 roku. Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, dążący do zatrudniania Po- laków w murach szacownej uczelni, zaproponował mu katedrę zoologii. Przeciwny temu był rząd austriacki ze względu na znaną już wtedy działalność konspiracyj- ną. Zatrudnienie na stanowisku profesora-adiunkta w katedrze zoologii w Szkole Głównej w Warszawie znalazł w 1862 roku. Była to nowa uczelnia, w której bra- kowało podstawowych pomocy naukowych, tj. preparatów anatomicznych, tablic rysunkowych niezbędnych dla zilustrowania wykładów. Początkowo wykonywał je samodzielnie na dużych arkuszach tektury, później z deklarującym mu chęć pomocy studentem Augustynem Kręćkim, w przyszłości również zesłańcem sy- beryjskim. W ciągu następnych lat B. Dybowski wyposażył katedrę w dziesiątki tysięcy oryginalnych eksponatów ze swoich egzotycznych wypraw. Miłość do kraju i pragnienie uczynienia go lepszym i silniejszym przekładały się na jego działalność społeczną i patriotyczną, zaś lista aktywności była bardzo długa. Już w czasach studiów został członkiem Konwentu Polonia, podobnie jak inni studenci z terenów dawnej Rzeczypospolitej. Oprócz członkostwa był współ- założycielem kółka Bracia mleczni i Towarzystwa Patriotycznego. W skład tego pierwszego wchodzili abstynenci, którzy czynnie przeciwstawiali się alkoholizmo- wi szerzącemu się w Polsce (Bykowski 1948, 36). W trzeźwości narodu, wiedzy przyrodniczej społeczeństwa widzieli pomyślność kraju. Problem alkoholizmu ze zdwojoną siłą dotknął B. Dybowskiego podczas pobytu na Syberii. [...] Ustawiczne oglądanie powszechnego pijaństwa, które carska biurokracja przeniosła na rosyjskich osadników i ludy tubylcze Azji, napawało Dybowskiego takim obrzy- dzeniem, iż w ocenie moralnej zaczął wręcz dzielić ludzi na pijących i niepijących. Doprowadzało go na każdym kroku do ostrych spięć (Trepka 1897, 391). Celem drugiego założonego przez niego towarzystwa, adresowanego do młodzie- ży polskiej z całego imperium, było odrodzenie społeczeństwa polskiego. Cel ten przyświecał jego działaniom w Organizacji Narodowej Litwy. Wróciwszy z Berlina do Dorpatu, dowiedziałem się o niej od kolegów. Cele były szla- chetne, podniosłe: miano wpływać na obywatelstwo, ażeby zostały na zawsze zarzucone: zbytki, karciarstwo i używanie napojów alkoholowych. Młodzież miała starać się też o to, aby wymódz na starszym pokoleniu ofiarę z ziemi na rzecz włościan, a sama miała się zająć nauczycielstwem w szkółkach wiejskich (Dybowski 1913, 1). Początkiem drogi do wyzwolenia ojczyzny były zdaniem B. Dybowskiego nie- legalne manifestacje religijno-patriotyczne. Jedną z nich przeprowadził wraz 80 Joanna Maria Garbula z kolegami w katedrze wileńskiej w dzień św. Stanisława (8 maja 1861). Polegała ona na odśpiewaniu podczas mszy pieśni „Boże coś Polskę”. Okazało się, że ma- nifestacja została źle zorganizowana, bowiem: Nie przybyła jednak dość licznie młodzież miejscowa, zaskoczeni starsi nie przyłączyli się do chóru, policja z łatwością wyłapała 7 śpiewających, których po dłuższym śledztwie zesłano na szereg miesięcy w głąb Rosji (Bykowski 1948, 36). Pomimo aresztowań manifestacja spełniła swoją rolę, stała się bowiem zarzewiem następnych takich akcji, a ich zasięg terytorialny systematycznie się powiększał, tak jak ranga języka ojczystego. Ilekroć mówił o suwerenności narodowej, na pierwszym miejscu stawiał uznawanie danego języka za obowiązujący w życiu publicznym. Wymieniając krzywdy wyrządzone przez zaborców, na czoło wysuwał wyrugowanie polskiej mowy ze szkół i urzędów (Trepka 1979, 418). O ogromnym zaangażowaniu B. Dybowskiego w sprawy swojej ojczyzny świadczy współpraca z Rządem Narodowym. Mianowany Komisarzem na Kresy Wschodnie (1862–1863) odbywał liczne podróże agitacyjne, m.in. do Wilna, Żytomierza, Kijowa. Jako emisariusz wysłany został do Żytomierza i Kijowa dla pogodzenia „białych” i „czerwonych” i zorganizowania akcji powstańczej na Wołyniu i Ukrainie. Pod pozo- rem starań o zwyczajną katedrę w Uniwersytecie Kijowskim szczęśliwie dokonał swej misji (Bykowski 1948, 37). W ostatnią podróż, jak pisze prof. Brzęk, wyruszył do Pragi jesienią 1863 roku z zadaniem zorganizowania tam, przy pomocy miejscowego komitetu polsko-czeskiego niosącego pomoc polskim powstańcom, ucieczki więzionego w Pradze przez władze austriackie