Innovatie in de nanogeneeskunde Verslag werkbezoek Eerste en Tweede Kamerleden High Tech Campus Eindhoven, 16 april 2010 7 mei 2010 Rathenau Instituut Innovatie in de nanogeneeskunde Rathenau Instituut Frans Brom licht het programma van de dag toe VooRwooRd Over nanotechnologie is al veel gesproken. Onder wetenschappers, door vakbonden en ook in de politiek. Waar staan we nu? Het publiek gefinancierde onderzoek is een Nanotechnologie van 2010. De uitdaging voor nieuwe fase ingegaan. In de afgelopen jaren het Rathenau Instituut was om de lessen uit twee hebben de investeringen in het consortium recente publicaties, ‘Tien lessen voor een nano- NanoNed de basis gelegd voor een netwerk dialoog’ (2008) en ‘Leven als bouwpakket’ (2009) aan onderzoekers en kennisinstellingen. Met de toe te passen op een concrete casus, namelijk investeringen in NanoLab wordt de nationale nanogeneeskunde. onderzoeksinfrastructuur verder opgetuigd. En eind vorig jaar is opnieuw geïnvesteerd. In het Het maatschappelijk debat over nanotechnolo- programma High Tech Systems & Materials zal gie raakt aan tal van bestaande discussies. Een naast (fundamenteel) onderzoek ook met veel van de lessen uit ‘Tien lessen voor een nanodia- bedrijven worden samengewerkt aan concrete loog’ was om zoveel mogelijk bij deze discussies innovaties. De hoop is dat met deze investeringen aan te sluiten. Voor het werkbezoek nodigde het belangrijke beloften van nanotechnologie voor Rathenau Instituut daarom experts uit de zorg werkgelegenheid, gezondheid en duurzaamheid uit. De ontwikkelingen in de nanotechnologie worden ingelost. zijn vaak ook nauw verweven met die in andere technologische sleutelgebieden, zoals de infor- Met de stap naar concrete innovatie verandert matietechnologie of de biotechnologie. Juist ook het debat. Naast kansen en risico’s gaan ook die verwevenheid kan specifieke ethische uit- ethische en maatschappelijke aspecten de toon dagingen opleveren. In ‘Leven als bouwpakket’ zetten. Op dit moment gebeurt dat vooral in de is bijvoorbeeld betoogd dat dé belofte van de Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie. De nanogeneeskunde – kennis over het ontstaan van resultaten van deze dialoog zullen ook op de poli- ziekten op moleculair niveau – het onderscheid tieke agenda verschijnen. Het Rathenau Instituut tussen ziek en gezond doet vervagen. De prak- wilde een eigen bijdrage leveren aan de politieke tische beleidsproblemen die daarmee gepaard oordeelsvorming over een van de gebieden waar gaan, zijn verwerkt in de achtergrondnotitie die de Nederlandse overheid flink in investeert en we ter voorbereiding op het werkbezoek hebben waaraan zich belangrijke industriële partners ver- opgesteld. binden: de toepassingen van nanotechnologie voor zorg en gezondheid. We hopen dat het werkbezoek en de verslag- legging ervan een belangrijk onderdeel van de Het werkbezoek was vooral ook een experiment. discussie over nanotechnologie meer tastbaar Wat begon als een losstaande activiteit voor hebben gemaakt. tijdens het zomerreces werd een commissieactivi- teit ter voorbereiding op het Algemeen Overleg FRANS BROM HOOFD TEcHNOLOgy ASSESSMENT Rathenau INSTITuuT 2 Innovatie in de nanogeneeskunde Rathenau Instituut opbrengst uit de discussie Hoe maken we de beloften waar? Die vraag stond centraal in de voorbereiding op het werkbezoek van Eerste en Tweede Kamerleden over nanogeneeskunde in Nederland. De gesprekken tijdens het werkbezoek maakten duidelijk dat innovatie in de nanogeneeskunde niet alleen afhangt van technologische beloftes. uitdagingen in de zorg, het toepassingsgebied voor de nanogeneeskunde, en de publieke en politieke discussie over nanotechnologie in het algemeen, geven mede vorm aan de voorwaarden voor succesvolle innovatie. Bart Walhout & Ira van Keulen onderzoeKers technology assessment rathenau InstItuut Het ging tijdens het werkbezoek niet kunnen daarmee buiten het laborato- alleen over nanogeneeskunde, maar rium of de kliniek plaatsvinden, soms ook over uitdagingen in de zorg, risi- zelfs thuis en door de patiënt zelf. cocommunicatie en maatschappelijke dialoog. Al deze aspecten maken Maar innovatie in de nanogenees- onderdeel uit van innovatie in de kunde is een zaak van lange adem. nanogeneeskunde. Zo besloot dele- De lange ontwikkelingstijden vragen gatieleider Paulus Jansen (SP) de om een goede begeleiding van discussie op het einde van de dag. de samenwerking tussen weten- Met deze woorden werd ook het doel schap en industrie. Daarnaast is van het werkbezoek samengevat: een innoveren in de zorg geen gemak- discussie over concrete economische kelijke opgave. De zorg gaat gebukt en maatschappelijke uitdagingen in onder hoge kosten, dreigende per- aanloop naar het Algemeen Overleg soneelstekorten en complexe Nanotechnologie in de Tweede informatie-uitwisseling. Nanotechno- start van de rondleiding in de life science Facilities Kamer. logie biedt oplossingen, maar stelt ook voor nieuwe uitdagingen in de (cvZ), het nanogeneeskundepro- Beloften en uitdagingen zorg. Denk aan medicalisering door gramma binnen het nieuwe initiatief Het Rathenau Instituut schreef de inzet op preventie die door mole- High Tech Systems & Materials, het als introductie op het werkbe- culaire imaging wordt gestimuleerd. Kennis- en Informatie punt Risico’s zoek een achtergrondnotitie over De bescherming van privacy in de Nanotechnologie (KIR-Nano) en de nanogeneeskunde in Nederland. groeiende uitwisseling van gedetail- ­Commissie Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie – het onderzoeken leerde gezondheidsinformatie in het Nanotechnologie. Hieronder blikken en ontwerpen van materiaaleigen- kader van zelfzorgmanagement voor we terug op drie uitdagingen die schappen op de nanoschaal, de de patiënt. Of de vaardigheden die veelvuldig aan bod kwamen in de schaal van moleculaire constructies – bij een actieve inbreng van de patiënt gesprekken die Kamerleden voerden belooft belangrijke oplossingen voor worden verwacht. met deze experts en de gastheren zorg en gezondheid. Onderzoek naar van Philips Healthcare en het Holst het ontstaan en verloop van ziek- Innovatie meer dan beloften centre. teprocessen op moleculair niveau Voor het werkbezoek reisden de kan leiden tot vroegere opsporing Tweede Kamer leden op 16 april Kostenbesparing en nauwkeuriger behandeling van 2010 af naar de High Tech campus in De demonstraties in de laboratoria ziekten en nieuwe behandelmetho- Eindhoven. Op uitnodiging van het maakten duidelijk dat in de nano- den. Nanotechnologie biedt ook Rathenau Instituut reisden vertegen- geneeskunde de innovatiedynamiek mogelijkheden voor miniaturisering woordigers mee van de Nederlandse rond de verschillende toepassingen van allerlei medische apparaten en Patiënten en consumenten Federatie sterk kan verschillen. Lab-on-a-chip de integratie daarvan met (draad- (NPcF), zorgverzekeraar Achmea, technologie (diagnostische testen op FRANS BROM HOOFD TEcHNOLOgy ASSESSMENT Rathenau INSTITuuT loze) IcT. Diagnose en behandeling het college voor Zorgverzekeringen postzegelformaat) wordt bijvoorbeeld 3 Innovatie in de nanogeneeskunde Rathenau Instituut de mogelijke risico’s van nanoma- bruikbaar is, vaak nog onbeantwoord terialen voor gezondheid en milieu. blijft. Tijdens het werkbezoek werd aan- dacht gevraagd voor het gevaar dat Daarnaast leiden financiële prikkels deze discussie onterecht een belem- lang niet altijd tot zelfstandig en ver- mering zou kunnen gaan vormen antwoordelijk gedrag. Technologie voor innovatie in de nanogenees- kan helpen om zorgconsumenten aan kunde. De mogelijke risico’s betreffen te sporen tot gezond gedrag. Maar de blootstelling aan nanomateria- zonder begeleiding zullen vooral len, hoewel dat slechts een klein deel kapitaalkrachtige en hoogopgeleide van de ontwikkelingen en toepassin- zorgconsumenten, die vaak toch al gen in de nanotechnologie betreft. zelfredzaam en gezond zijn, medische zo klein kan nano zijn Bovendien wordt de ontwikkeling van technologie gebruiken als onder- medische toepassingen streng gere- deel van een bewuste levensstijl. Ten op korte termijn in verschillende toe- guleerd en kan de kennis over de slotte staat de keuzevrijheid van indi- passingen op de markt verwacht. De eigenschappen van nanomaterialen viduele patiënten op het spel. Zachte besparingen op dure labapparatuur die in de medische sector is opge- drang door slimme technologie kan en kosten voor de verwerking van de bouwd, juist worden ingezet bij de ook dwingend werken wanneer het gegevens lijken evident. Maar aan risicobeoordeling van andere toepas- de zorgconsument aan kritische vaar- de mogelijkheden voor thuisgebruik singen van nanotechnologie. goede digheden ontbreekt. Het is daarom en zelfzorg kleven nog wel enkele communicatie tussen onderzoe- belangrijk dat patiëntenorganisaties haken en ogen (zie verderop). Ook kers onderling en van onderzoekers een belangrijke rol op zich nemen om zijn er belangrijke kansen voor het met de samenleving is dus belang- ongewenste gevolgen in de sturing gebruik van lab-on-a-chip technolo- rijk, maar niet voldoende. Zolang er van individueel gedrag te signaleren. gie voor ontwikkelingslanden, zoals veel onzekerheid blijft bestaan over de detectie van tuberculose. Die de effecten van en blootstelling aan Conclusie kansen kunnen worden benut als het nanomaterialen, zijn belemmeringen De bovenstaande discussiepunten onderzoek zich ook voldoende richt in het realiseren van kansen niet uit te maken duidelijk dat de beloften op armoedegerelateerde ziekten en sluiten. van de nanogeneeskunde niet als er wordt gewerkt aan oplossingen alleen