I Kongres Historyków Konspiracji Niepodległościowej 25 lat niezależnych badań naukowych nad konspiracją niepodległościową 1939–1945 Ludzie, instytucje, wydarzenia Biblioteka Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” w Toruniu Tom LXXIII Komitet Redakcyjny Biblioteki Przewodniczący BOGDAN CHRZANOWSKI Członkowie AndrzEJ Gąsiorowski, KATARZYNA MINCZYKOWSKA, JAN SZILING Sekretarz SYLWIA GROCHOWINA Pozycja dotowana przez Gminę Miasto Toruń I KONGRES HISTORYKÓW KONSPIRACJI NIepodległoścIOWEJ 25 lat niezależnych badań naukowych nad konspiracją niepodległościową 1939–1945 Ludzie, instytucje, wydarzenia Materiały z XXV sesji naukowej w Toruniu w dniach 12–13 XI 2015 roku pod redakcją Janusza Marszalca i Katarzyny Minczykowskiej Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej Toruń 2018 Publikacje Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej recenzują: prof. dr hab. Grzegorz Berendt, prof. dr hab. Józef Borzyszkowski, prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski, prof. dr hab. Andrzej Gąsiorowski, prof. dr hab. Mirosław Golon, dr hab. Sylwia Grochowina, prof. dr hab. Jarosław Kłaczkow, prof. dr hab. Waldemar Rezmer, prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz i prof. dr hab. Jan Sziling Redaktor prowadzący Katarzyna Minczykowska Projekt okładki ZUZANNA FILARSKA Adiustacja i korekty ANETA DąBROWSKA-KORZUS Indeksy BARTOSZ DRZEWIECKI Tłumaczenie streszczeń i słów kluczowych AGNIESZKA CHABROS Printed in Poland Copyright by Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek Toruń 2018 KSIęGARNIA INTERNETOWA www.zawacka.pl ISBN 978–83–88693–75–5 Skład: WENA, tel. 564618595 SPIS TREŚCI STRESZCZENIE / SUMMARY ............................................................................... 7 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW ............................................................... 11 WSTęP ........................................................................................................................ 13 FOTOGRAFIE Z SESJI ............................................................................................. 18 I Waldemar Grabowski: Polskie Państwo Podziemne. Stan wiedzy – kierunki po- trzebnych badań historycznych .......................................................................... 21 Janusz Marszalec: Partyzantka w Polsce 1939–1945. Przegląd stanu wiedzy i po- stulaty badawcze .................................................................................................. 59 Maciej Żuczkowski: Dorobek Instytutu Pamięci Narodowej w latach 2000–2015 w badaniach nad konspiracją niepodległościową w czasie II wojny świato- wej ......................................................................................................................... 83 II Andrzej Gąsiorowski: Polska Armia Ludowa. Geneza i specyfika organizacji ...... 109 Bogdan Chrzanowski: Co gestapo wiedziało o Polsce Podziemnej? Nieznany dokument niemiecki. Fragmenty protokołu z przesłuchania Sławomira Cze- sława Kublickiego – członka organizacji Polski Obóz Narodowo-Syndykali- styczny (Polskiej Organizacji Narodowo-Syndykalistycznej) .......................... 125 Dominika Pasich: Obwód Armii Krajowej Olkusz (1939–1945) .......................... 159 Krzysztof Osiński: Tragiczne losy Leszka Białego ps. Jakub, Radius, Herbert (za- rys biografii wojennej) ......................................................................................... 183 Maciej Sadowski: Udział redemptorystów polskich w ruchu oporu i tajnym na- uczaniu podczas II wojny światowej .................................................................. 209 Wiesława Chwedoruk, Magdalena Filipek: Działalność Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP w okresie konspiracji 1939–1945 ................... 219 Joanna Kozłowska: Sytuacja ludności polskiej w Okręgu Wileńskim Armii Kra- jowej w 1943 roku w świetle raportów Biura Informacji i Propagandy ......... 249 Ewa Rzeczkowska: „Nie tylko Szare Szeregi”. Konspiracyjne harcerstwo polskie w okresie II wojny światowej .............................................................................. 263 Wirginia Węglińska: W solidarności i oporze. Działalność konspiracyjna Polek w KL Stutthof ....................................................................................................... 281 III Alicja Paczoska-Hauke: Żołnierze podziemia niepodległościowego pochowani na „bydgoskiej łączce” ......................................................................................... 301 Andrzej Kola, Dominika Siemińska: Badania archeologiczne i prace poszuki- wawcze grobów żołnierzy Armii Krajowej pomordowanych na Litwie .......... 339 IV Marcin Owsiński: Książki, relacje archiwa i co z tego wynika? Wykorzystanie biografii świadków historii i członków konspiracji w działalności edukacyj- nej na przykładzie Muzeum Stutthof w Sztutowie ........................................... 349 Justyna Mrowiec: Muzeum Armii Krajowej im. gen. E. Fieldorfa „Nila” w Kra- kowie. Działalność Muzeum AK – miejsce, w którym się pamięta... Fenomen Polskiego Państwa Podziemnego ........................................................................ 363 Tymoteusz Pruchnik: Muzeum Powstania Warszawskiego – patriotyzm, mę- stwo, honor, wolność, wierność, prawość, przyjaźń... ....................................... 377 Dorota Zawacka-Wakarecy: 25 lat działalności Fundacji Generał Elżbiety Za- wackiej .................................................................................................................. 381 INDEKS OSOBOWY ................................................................................................ 389 INDEKS GEOGRAFICZNY .................................................................................... 423 WYKAZ PUBLIKACJI WŁASNYCH FUNDACJI I Kongres Historyków Konspiracji Niepodległościowej 25 lat niezależnych badań naukowych nad konspiracją niepodległościową 1939–1945 Ludzie, instytucje, wydarzenia Materiały z XXV sesji naukowej w Toruniu w dniach 12–13 XI 2015 roku pod redakcją Janusza Marszalca i Katarzyny Minczykowskiej Streszczenie Słowa kluczowe: druga wojna światowa, Polska, Armia Krajowa, Polskie Państwo Pod- ziemne, partyzantka w Polsce, Biuro Informacji i Propagandy, Szare Szeregi, badanie ar- cheologiczne w Litwie, zbrodnie NKWD, zbrodnie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, konspiracja antykomunistyczna, żołnierze wyklęci, Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, Muzeum Stutthof w Sztutowie, Instytut Pamięci Narodowej, Muzeum Armii Krajowej, Muzeum Powstania Warszawskiego Tom stanowi obraz stanu badań w latach 1990–2015 nad konspiracją niepod- ległościową i jest głosem w dyskusji, jak dalej powinny rozwijać się studia w tej dziedzinie. Materiał został pogrupowany w czterech blokach tematycznych. Blok pierwszy omawia stan badań nad konspiracją lat 1939–1945; W artykule Waldemara Gra- bowskiego przedstawiono nie tylko drobiazgowe zestawienie dokonań badaczy, ale przede wszystkim rozliczenie ze sprawami niezałatwionymi. Również konkluzje tekstu Janusza Marszalca o badaniach nad partyzantką różnych formacji zbrojnych nie mogą napawać optymizmem. Zaniedbania doty- czą przede wszystkim aspektów społecznych fenomenu partyzantki. Problemem jest również to, że nie zaniechano uprawiania pisania „ku czci” zamiast „ku praw- dzie”. Prezentację historiografii okresu 1990–2015 kończy analityczne omówienie prac Instytutu Pamięci Narodowej, instytucji posiadającej obecnie największe środki i możliwości prowadzenia zespołowych studiów nad dziejami konspiracji. Autorem omówienia jest Maciej Żuczkowski. W bloku drugim zgrupowano osiem artykułów prezentujących różnorakie aspekty działalności konspiracji niepodległościowej. Jest to przegląd dotyczący właściwie całego kraju, gdyż teksty dotyczą Generalnego Gubernatorstwa, ziem wschodnich (konkretnie Wileńszczyzny), jak i ziem wcielonych do Rzeszy (Pomo- rze). Oddają one także zróżnicowanie polityczne, organizacyjne oraz ideowe pol- skiej konspiracji. Autorzy bowiem poświęcili czas na badanie nie tylko fenomenu Armii Krajowej, lecz również mniejszych formacji. Andrzej Gąsiorowski przedsta- wił genezę i działalność zdawkowo potraktowanej w historiografii Polskiej Armii Ludowej, a Bogdan Chrzanowski wziął na warsztat badawczy zupełnie nieznaną historykom Polską Organizację Narodowo-Syndykalistyczną (inna nazwa Obóz Narodowo-Syndykalistyczny). W tej samej części mieści się artykuł Dominiki Pa- sich, omawiający genezę i struktury Obwodu Olkusz ZWZ–AK. Z kolei Krzysztof Osiński odtworzył historię życia i śmierci jednej z najważniejszych postaci pomor- skiej konspiracji – ppor. Leszka Białego, szefa łączności Okręgu Pomorskiego AK. Pośrednio z historią AK wiążą się też losy bohaterów artykułu Macieja Sadow- skiego oraz artykułu Wiesławy Chwedoruk i Magdaleny Filipek. Pierwszy zajął się bowiem zaangażowaniem polskich redemptorystów w konspirację, a dokładnie w okazjonalne jej wspieranie (poprzez posługę kapłańską czy pomoc materialną dla oddziałów partyzanckich). Chwedoruk i Filipek omówiły pomoc zakonnic Zgro- madzenia Sióstr Niepokalanek dla konspiracji, udział sióstr w tajnym nauczaniu i ratowaniu żydowskich dzieci. Do tematyki społecznej odnosi się artykuł Joanny Kozłowskiej. Analizuje ona los ludności polskiej na Wileńszczyźnie na podstawie raportów Biura Informacji i Propagandy Okręgu Wileńskiego AK. Artykuł Ewy Rzeczkowskiej pokazujący fenomen ruchu harcerskiego w okupowanej Polsce. Wirginia Węglińska zaprezentowała udział kobiet w konspiracji w KL Stutthof. Trzeci blok artykułów poświęcony jest poszukiwaniom szczątków zamordo- wanych żołnierzy AK. Alicja Paczoska-Hauke zrelacjonowała