FİRUDİN HƏSƏN OĞLU RZAYEV NAXÇIVAN MAKROTOPONİMLƏRİNİN LİNQVİSTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin 13 iyul 2018–ci il (protokol № 16) 16/10 №-li qərarı ilə çapa təqdim edilmişdir. NAXÇIVAN- 2019 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİ, İNCƏSƏNƏT, DİL VƏ ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU Baş məsləhətçi: İ.M.HACIYEV AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Elmi redaktor: A.M.BABAYEV Filologiya elmləri doktoru, professor Elmi rəyçi: Ə.A.QULİYEV AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor F.H.RZAYEV. Naxçıvan makrotoponimlərinin linqvistik xüsusiyyətləri. Bakı: ADPU nəşr. 2019, 244 s. Monoqrafiyada Naxçıvan ərazisindəki makrotoponimik sistemin oykonim, oronim, hidronimik adarın tarixi məlumatlardakı yeri, daşıdığı mənalar, bu mifik inancların əski mənbə və salnamələrdə yeri ətraflı tədqiq edilmişdir. Bu makrotoponimlərə daxil olan adlar arxiv materialları və qaynaq məlumatları əsasında linqvistik təhlilə cəlb edilmiş, qədim sözlər qruplaşdırılmışdır. Onların prototürk-Azərbaycan dili elementləri olduğu lüğətlər əsasında tədqiq edilmiş, dilimizin əski dövrlərinə dair yeni tarixi faktlar elmi cəhətdən sübut edilmişdir. Naxçıvan makrotoponimlərinin yayım arealı və ümumtürk onomastik vahidləri ilə müqayisəli təhlil edilərək, dilimizin ilkin ifadə imkanları elmi baxımdan əsaslandırılmışdır. Kitab elmi tədqiqatla məşğul olan aspirant, dissertantlar və digər elmi təbəqələrin nümayəndələri, tələbələr və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur. 2 GİRİŞ Ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olan Naxçıvan ərazisi öz qayaüstü piktroqrafik yazı işarələri və rəsmləri, arxeoloji mədəniyyət nümunələri, coğrafi adlardakı prototürk tayfa adları, mifik inanc əlamətləri ilə dünya ictimaiyyətinə öz qədimliyini təqdim etməkdədir. Bu tarixi faktlar ərazinin ibtidaidən aliyə doğru daima prototürk inkişafının-sivilizasiyasının ocağı olduğunu, bəşəri sivilizasiyalardan özünəməxsus əlamətlərlə seçildiyini və onların bir qisminə təsir etdiyini bir daha sübut edir. Ərazinin qədim maddi mədəniyyət nümunələri daş dövrü mədəniyyətə qədər dayanmaqla, dünya elm adamlarının diqqətini bu gün də özünə cəlb etməkdədir. Təbii ki, müəyyən dövrlərə aid bu qədər tarixi mədəniyyəti özündə yaşadaraq günümüzə qədər daşımış bu qədim diyarın coğrafi adları, onun makrotoponimləri də bu tarixi qədimlikdən, bu tarixlərdə baş vermiş siyasi proseslərin izlərindən kənar deyil. Son dövrlər xüsusi tədqiqat sahələrindən biri kimi özünü təqdim edən, öz xüsusi quruluşunda əsl tədqiqat obyektinə çevrilən onomastikanın toponimika bölməsi və onun tədqiqi geniş inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Biz tədqiqatlara müqayisəli diqqət etdikdə, beynəlxalq aləmdə, eləcə də çar Rusiyası ərazilərində bu toponimik istiqamətdəki tədqiqatların müəyyən qədər sistemli olaraq XIX əsrin ikinci yarısından inkişaf etməyə başladığını görürük. Göstərilən elm sahəsinin və elmi tədqiqatların SSRİ ictimai quruluşunun 1950- 1965-ci illərində daha da inkişaf etdiyi özünü göstərir. Xeyli tədqiqatların əsas obyektinə çevrilən bu sistemin tədqiqi yüzdən yuxarı E.M.Murzayev, V.A.Nikonov, E.M.Pospelev, A.P.Dulzon, A.İ.Popov, eləcə də öz fikirlərinin təsdiqi baxımından K.V.Trever, İ.M.Dyakonov E.A.Qrantovski, Z.İ.Yampolski, A.P.Novoseltcev, Q.A.Melikişvili kimi tarixçilərin əsərlərində bu sistemə müraciət olunmuşdur. 3 Lakin o dövr tədqiqatlar sayəsində nəşr olunan yeni elmi monoqrafiya və ümumiləşdirilmiş ensiklopedik əsərlərin əksəriyyəti siyasi fikirləri, ideoloji məqsədləri həyata keçirmək baxımından tərtib edilmişdir. Bu əsərlərin xeyli hissəsi təhrif olunmuş tarixi faktlardan ibarət olmaqla, əsl həqiqətlərdən kənar, işğalçı dövlət olaraq Rusiyanın siyasi maraq dairələrini özündə əks etdirmişdir. O dövr nəşr olunmuş elmi əsərlərdə elmi nəticə və fikirlərin bir qismi səthi olaraq tarix və dil faktlarına əsaslandığından, bu yazılarda fikirlər fərqli olaraq yer almış, göstərilən elmi nəticələrin əksəriyyəti bir-birini təkzib etmişdir. Diqqət etdikdə belə fikirlər əsasən rus, fars, erməni, gürcü alimləri N.Y.Merpert, F.K.Burin, İ.M.Dyakonov, M.İ.Artamanov, Q.A.Melikeşvili, E.A.Qrantovski, Q.Q.Qeorqadze, M.S.İvanov, N.A.Aristov, F.M.Markov, N.K.Smirnov, N.B.Kozlova, N.A.Baskkov, S.T.Eremyan, A.N.Ter-Qevondyan, A.O.Manandyan, Q.A.Kapançyan kimilərinin əsərlərində yer alır. Bu yazılarda qədim türk xalqları onomastikasında yer almaqla ümumtürk arealında da təkrarlanan toponimik vahidlər təhrif olunmuşdur. Bu adları yaradan tayfa adları, eləcə də Naxçıvan ərazisi ilə bağlı toponimk adlar kütləvi şəkildə tariximizdən uzaqlaşdırılmışdır. Bu yazılarda istər oykonim, oronimlər, istərsə də hidronimik adlarda müəyyən səs artımı və səs dəyişimi ilə, prototürklərə aid məlumat və tarixi faktlar qeyri millətlərə və dillərə aid edilmişdir. Elmi cəhətdən təsdiq olunmayan bu cür siyasi fikirlər bütöv Azərbaycanın və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan toponimik sistemindən də yan keçməmiş, xüsusilə bu ərazinin ən qədim və qədim dövrləri təhrif edilmiş, ərazinin etnogenezi, onların tarixi, coğrafiyası və etnoqrafiyası, əsasən də dilinin yazıyaqədərki və yazı dövrlərini özündə cəmləşdirən toponimik sistem təhrif olunmuşdur. Bu əsasən ermənilərin rus siyasəti ilə bu ərazilərə zorla yerləşdirilməsindən sonra daha geniş sürətdə həyata keçirilmişdir. Bu tarixi faktlar Azərbaycanın görkəmli alimləri Y.Mahmudov, 4 N.Mustafa, E.Məmmədovun ermənilərə məxsus arxiv mənbələrindən götürərək birgə hazırlayıb nəşr etdirdikləri “Tarixi adlara qarşı soyqırım” kitabında, eləcə də N.K.Smirnov və Q.A.Melikeşvilinin tədqiqat əsərlərində, bununla bərabər digər mənbələrdə də öz geniş əksini tapır (72; 230; 249). Bunun əsas səbəbi isə ərazilərdəki coğrafi adlar-toponimik sistemin öz quruluş formasında dil, tarix, coğrafiya, etnogenezlə yanaşı həm də o xalqa məxsus olan qədim mifik inancları qorumasıdır ki, bu da elmi baxımdan xalqların tarix səhnəsində olduğu dövrü və onların kimliyinin göstəricilərindən biridir. Bu baxımdan da son dövrlər ümumdünya xalqlarının daha çox müraciət etdiyi əsil tədqiqat obyekti və mənbələrindən biri kimi özünü təqdim edən məhz toponimik adlar sistemidir. Bütün bu amilləri özündə birləşdirən Naxçıvan ərazisinə məxsus makrotoponimik sistem günümüzə qədər gəlmiş əsaslı mənbə kimi öz qiymətini itirməmişdir. Qeyd etdiyimiz bütün bu elm sahələrinin tədqiqat zamanı birlikdə mövcud toponimik sistemə tətbiqi, buradakı coğrafi adların mənalarının açıqlanmasına, bunları yaradan xalqın qədim tarixinə, dilinin ilkin dövrü və təkamülünə, etnogenezi və mifinə aydınlıq gətirə bilir. Göstərilən amilləri bütünlükdə bu elm sahəsinə tətbiq etmədən onların tədqiqata cəlb edilməsi isə, təbii ki, adlarda mövcud olan bir qrup faktların tədqiqatdan kənarlaşdırılmasına yol açır. Bu cür səthi, mənbə və sözlüklərə istinad edilmədən verilmiş etimoloji izahlar isə yekun nəticədə natamamlıq ortalığa çıxarır. Belə yanlışlıqlar Azərbaycan torpaqlarına göz dikmiş düşmənlərimizə qədim ərazi, tarix və dil iddiaları üçün “yeni elmi faktlar vermək” imkanları yaradır. Lakin bu elmlər vəhdətindən adlara yanaşdıqda Naxçıvan ərazisində bütün bu makrotoponimik sistemi özündə əks etdirən oykonim, oronim, hidronim və s. coğrafi adlarda əski türk sözləri, tayfa adları və bu tayfaların inancını özündə qoruyan tanrı adları, müxtəlif variantlı semantik formalaşmalar müşahidə edirik. 5 Ərazi toponimik sisteminin etimoloji, linqvistik izahları isə, buradakı dil ünsürlərinin, tarix, etnogenez, eləcə də mifik inanc və etnoqrafik faktların kimə aid olduğunu tam olaraq ortaya qoyur. Bütün bu tarixi faktlar isə xalqımızın qədimliyini təsdiq edən əsl həqiqətləri üzə çıxarmaqla əsassız torpaq iddialarında olan ermənilərə yetərli elmi təkziblər yerindədir. Xüsusi olaraq qeyd edək ki, heyrətamiz qədim mədəniyyətə malik olan qədim Naxçıvan diyarının hazırkı makrotoponimik sistemi bu qədimliyin tarixi yaddaşı olmaqla buradakı dil və tarix prototürklərə aid olmaqla, daha qədimlərlə səsləşir. Mənbələrə diqqət etdikdə biz mövcud ərazinin toponimik adlar sistemindəki tayfa adları və xeyli sayda türk dili elementlərinin ümumtürk arealında təkrarlanmaqla, eyni zamanda Şumer, Assur, Akkad, Het, Axxiyava, Urartu yazılarında da öz əksini tapmaqla burada təkrar- landığını görürük. Bu isə adları formalaşdıran As, Naxər, Kas, Kuti, Hürrü, Türükkü, Lulubi, Şu, Subər, Tus, Tal, Doray, Pal, Turdi, Maq, Kəngər, Sak, Oğuz kimi 80-dən yuxarı prototürk boylarının geniş bir arealda yayımına əsaslı tarixi sübutlardır. Bu tayfaların belə geniş arealda yayımı isə onların qədim tarixi proseslərin davamlı iştirakçıları olduğunu birmənalı təsdiq etməklə yanaşı yayıldıqları ərazilərdə öz dil imkanları hesabına toponimik adları da formalaşdırdıqlarını sübut edir ki, biz bəzi ərazilərdə də toponimik adlarımızın təkrarı ilə qarşılaşırıq (158, s. 83-110,191-199; 159, s. 95-189). Ərazi toponimik adlarındakı dil və tarix, tayfa adları, mifik inanc əlamətləri göstərilən prototürklərin bir ittifaqda, eyni dildə danışan, eyni mənşədən gələn tayfalar olmaqla, Azərbaycan xalqının, eləcə də onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan əhalisinin formalaşmasında iştirakına danılmaz tarixi sübutlardır. İstər bu adlardakı tarix və dil ünsürləri, mifik əlamətlər, istərsə də ərazidəki arxeoloji mədəniyyət nümunələrində bu tayfa adlarının 6 izləri və onların ümumtürk arealında yayımı, qaynaqlar və antik mənbələrin məlumatlarında tarixi proseslərlə bağlı yer alması, bəşəri sivilizasiyada türk qövmünün tarixi rolunu ortaya çıxarır. Naxçıvan ərazisindəki adların formalaşmasında qədim tayfaların bu ərazidə məskun olan yerli xalq-aborigen tayfalar