Uniwersytet Jagielloński Instytut Historii Piruz Mnatsakanyan KULTURA JĘZYKA ORMIAŃSKIEGO W DAWNEJ POLSCE Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Krzysztofa Stopki Kraków 2015 1 SPIS TREŚCI 1. Skróty 2. Wstęp 3. Zarys historii literatury ormiańskiej do XVIII wieku 4. Zabytki języka ormiańskiego w dawnej Polsce: charakterystyka zebranego materiału 5. Ośrodki piśmiennictwa Ormian polskich 6. Twórcy 7. Gatunki 8. Odbiorcy 9. Znaczenie w kulturze Armenii i Europy 10. Lokalne konteksty kulturowe 11. Podsumowanie 12. Bilbliografia 13. Terminy 2 SKRÓTY AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie Akinian, Notatki podróżne – Սիմէն դպրի Լեհացւոյ Ուղեգրութիւն, Տարեգրութիւն եւ յիշատակարանք [Notatki podróżne, kronika i kolofony dypira Symeona Lehacego] ուսումնասիրեց եւ հրատարակեց Հ. Ն. Ակինեան [opracował i wydał o. N. Akinian], Վիեննա [Wiedeń] 1936 Aliszan, Kamenic – Ղ. Ալիշան. Կամենից. Տարեգիրք հայոց Լեհաստանի եւ Ռումենիոյ հաւաստչեայ յաւելուածովք [Kamieniec. Kronika Ormian w Polsce i w Rumunii razem z wiarygodnymi aneksami], Վենետիկ [Wenecja] 1896 arcybp – arcybiskup Arakel – Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, tłum. A. Mandalian, Warszawa 1981 B – „Basmawep” („Բազմավէպ” – „Polihistor”) B. Czart. – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie B. Ossol. – Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu BHA - „Banber Hajastani Archiwneri” («Բանբեր Հայաստանի արխիվների» – „Zwiastun Archiwów Armenii”) BJ – Biblioteka Jagiellońska BJH - „Banber Jerewani Hamalsarani («Բանբեր Երևանի համալսարանի» –„Zwiastun Uniwersytetu Erywańskiego”) BKM – Biblioteka Kongregacji Mechitarystów BM – „Banber Matenadarani” («Բանբեր Մատենադարանի» - „Zwiastun Matenadaranu”) BNF – Bibliothèque Nationale de France, Paris BNW – Biblioteka Narodowa w Warszawie bp - biskup CDIAUK – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, Kijów (Центральний Державний Iсторичний Архів України, Київ) CDIAUL – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Lwów (Центральний Державний Iсторичний Архів України, Львів) Cyrakagh – («Ճռաքաղ» – „Chrestomatia”) FKiDOP – Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, Warszawa Grigor Daranaghcy, Kronika – Ժամանակագրութիւն Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւոյ կամ Դարանաղացւոյ, Երուսաղէմ 1915 HA – „Handes Amsorja” («Հանդէս Ամսօրեայ» – „Przegląd Miesięczny”) Jerozolima – biblioteka klasztoru św. Jakuba w Jerozolimie Katalog Armasz – Յ. Թօփճեան [H. Topczian], Ցուցակ ձեռագրաց Արմաշի վանքին [Katalog rękopisów z klasztoru Armasz, Վենետիկ [Wenecja] 1962 Katalog British Library – A Catalogue of the Armenian Manuscripts in the British Library acquires since year 1913 and of collectons in other libraries in the United Kingdom by Vrej Nerses Nersessian, vol. 1-2, London 2012 Katalog Cezarei, Smyrny oraz okolic – Տրդ. վրդ. Պալեան [Tyrd. wardapet Palian], Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց ի Կեսարիա, Զմիւռնիայ եւ ի շրջակայս նոցին [Katalog 3 ormiańskich rękopisów z Cezarei, Smyrny, oraz ich okolic], կազմեց Գ. Տէր- Վարդանեան [opracował G.Ter-Wardanian], Երեւան [Erywań] 2002 Katalog Czerwonego Klasztoru – Բաբգէն Աթոռակից կաթողիկոս [Babgen koadiutor katolikos], Ցուցակ ձեռագրաց Անկիւրիոյ Կարմիր վանուց եւ շրջակայից [Katalog rękopisów z Czerwonego Klasztoru w Ankarze i jej okolicach], Անթիլիաս-Լիբանան [Antelias-Liban] 1957 Katalog Gherli - Ս. Քոլանջյան [S. Kolandżian], Համառոտ ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Գեռլա հայաքաղաքի, BM 1969 Katalog Italii – Catalogo dei manoscritti armeni delle biblioteche d'Italia, a cura di Gabriella Uluhogian, Roma 2010 Katalog Jerozolimy – Մայր ցուցակ ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց [Katalog główny rękopisów św. Jakuba], t. I-XI, Կազմեց Նորայր եպս. Պողարեան [oprac. Norajr bp Pogharian], Երուսաղէմ [Jerozolima] 1966-1991 Katalog Lwowa i Stanisławowa – Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Լվովի համալսարանի Մատենադարանի, արքեպիսկոպոսարանի եւ Ստանիսլաւովի [Katalog rękopisów ormiańskich biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego, arcybiskupstwa i Stanisławowa], կազմեց Հ. Ներսէս վ. Ակինեան [opracował o. Nerses wardapet Akinian], Վիեննա [Wiedeń] 1961 Katalog główny Matenadaranu - Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Ա[t.I], կազմեցին` Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան [opracowali O. Jeganian, A. Zejtunian, P. Antabian], խմբագրութեամբ՝ Ա. Մնացականյանի, Օ. Եգանյանի [pod redakcją A. Mnacakaniana, O. Jeganiana], Երեւան [Erywań] 1984; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Բ [t. II], կազմեցին` Օ. Եգանեան, Ա. Զեյթունեան, Փ. Անթաբեան, Ա. Քեօշկերեան [opracowali O. Jeganian, A. Zejtunian, P. Antabian, A. Keoszkerian], խմբագրութեամբ՝ Ա. Մնացականեանի, Օ. Եգանեանի, Ա. Զեյթունեանի [pod redakcją A. Mnacakaniana, O. Jeganiana, A. Zejtuniana], ցանկերը `Վ.Դեւրիկեանի [spisy W. Dewrikiana], Երեւան [Erywań] 2004; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Գ [t. III], կազմեց` Օ. Եգանեան [opracował O. Jeganian], խմբագրութեամբ՝ Փ. Անթաբեան, Ա. Զեյթունեան, Յ. Քէօսէեանի, Ա. Ղազարոսեանի, Տ. Շահէ քհյ. Հայրապետեանի [pod redakcją P. Antabiana, A. Zejtuniana, H. Keoseiana, A. Ghazarosjana, Ter Szahe ks. Hajrapetiana], ցանկերը կազմեց`Վ.Դեւրիկեանը [spisy przygotował W. Dewrikian], Երեւան[Erywań] 2007; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Դ [t. IV], կազմեցին` Ա. Քեօշկերեան, Կ. Սուքիասեան, Յ. Քէօսէեան [opracowali A. Keoszkerian, K. Sukiasjan, H. Keoseiana], խմբագրութեամբ՝ Փ. Անթաբեանի, Յ. Քէօսէեան, Ա. Ղազարոսեանի, Տ. Շահէ քհյ. Հայրապետեանի [pod redakcją P. Antabiana, H. Keoseiana, A. Ghazarosjana, Ter Szahe ks. Hajrapetiana], ցանկերը կազմեց՝ Վ.Դեւրիկեանը [spisy przygotował W. Dewrikian], Երեւան [Erywań] 2008; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան 4 Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Ե [t. V], կազմեց` Օնիկ Եգանեան [opracował O. Jeganian], խմբագրութեամբ՝ Յ. Քեօսէեանի, Ա. Ղազարոսեանի, Տ. Շահէ քհյ. Հայրապետեանի [pod redakcją H. Keoseiana, A.Ghazarosjana, Ter Szahe ks. Hajrapetiana], ցանկերը կազմեց՝ Վ. Դեւրիկեանը [spisy przygotował W. Dewrikian], Երեւան [Erywań] 2009; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հատոր Զ, խմբագրութեամբ՝ Գէորգ Տէր-Վարդանեանի [pod redakcją Geworga Ter-Wardaniana], Երեւան 2012; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Է [t. VII], խմբագրութեամբ՝ Գէորգ Տէր-Վարդանեանի [pod redakcją Geworga Ter-Wardaniana], Երեւան [Erywań] 2012; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog główny rękopisów ormiańskich w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հատոր Ը [t. VIII], խմբագրութեամբ՝ Գէորգ Տէր-Վարդանեանի [pod redakcją Geworga Ter-Wardaniana], ցանկերը կազմեց՝ Վ. Դեւրիկեան [spisy przygotował W. Dewrikian], Երեւան [Erywań] 2013 Katalog Matenadaranu – Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի [Katalog rękopisów w zbiorach Matenadarnu im. Masztoca, հ. Ա [t. I], կազմեցին 0. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան , Փ. Անթաբյան, [w opracowaniu O. Jeganiana, A Zejtuniana, P. Antabiana], (խմբագրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Ա. Մնացականյանի) [pod redakcją L. Khaczikiana, A. Mnacakaniana], Երևան [Erywań] 1965; Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի [Katalog rękopisów w zbiorach Matenadarnu im. Masztoca], հ. Բ [t. II], կազմեցին 0. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան , Փ. Անթաբյան, [w opracowaniu O. Jeganiana, A Zejtuniana, P. Antabiana], (խմբագրությամբ Լ. Խաչիկյանի, Ա. Մնացականյանի) [pod redakcją L. Chaczikiana, A. Mnacakaniana], Երևան [Erywań] 1970; Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի [Katalog rękopisów w zbiorach Matenadaranu im. Masztoca], հ. Գ. [t. III], կազմեց Ա. Մալխասեան [opracował A. Malchasjan], (խմբագրութեամբ Ա. Տէր-Ստեփանեանի) [pod redakcją A. Ter-Stepaniana], Երեւան [Erywań] 2007 Katalog Nowej Dżulfy – Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի [Katalog rękopisów ormiańskich klasztoru Zbawiciela w Nowej Dżulfie], հատոր Ա [t. I], կազմեց Սմբատ Տէր-Աւետիսեան [opracował Symbat Ter-Awetisjan], Վիեննա [Wiedeń] 1970; Ցուցակ ձեռագրաց Նոր-Ջուղայի Ս. Ամենափրկչեան վանաց թանգարանի [Katalog rękopisów w muzeum klasztoru Zbawiciela w Nowej Dżulfie, հատոր Բ [t. II], կազմեց` Լ. Գ. Մինասեան [opracował L. G. Minasjan], խմբագրութեամբ Օ. Ս. Եգանեանի [pod redakcją O. S. Jeganiana], Վիեննա [Wiedeń] 1972 Katalog Petersburga – К. Н. Юзбашян, Армянские рукописи в петербургских собраниях (каталог), [w:] Православный палестинский сборник, вып. 104, С.- Петербург 2005 Katalog Polski – K. Roszko, Rękopisy ormiańskie w zbiorach polskich, PO, nr 3 (23), 1957; Katalog rękopisoẃ ormianskich́ i gruzinskich.́ Dział ormianskí opracował K. Roszko, pod redakcją Eugeniusza Słuszkiewicza. Dział gruzinskí opracował Jan Braun, Warszawa 1958 5 Katalog BKM, Wenecja – Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ [Katalog główny rękopisów ormiańskich Biblioteki Kongregacji Mechitarystów w Wenecji], հատոր առաջին [t. I], յօրինեց Հ. Բարսեղ Վ. Սարգիսեան [opracował o. Barsegh wardapet Sargisjan], Վենետիկ [Wenecja] 1914; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ [Katalog główny rękopisów ormiańskich Biblioteki Kongregacji Mechitarystów w Wenecji], հատոր երկրորդ [t. II], յօրինեց Հ. Բարսեղ վ. Սարգիսեան [opracował o. Barsegh wardapet Sargisjan], Վենետիկ [Wenecja] 1924; Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ [Katalog główny rękopisów ormiańskich Biblioteki Kongregacji Mechitarystów