Voor de club, voor de stad? Voetbalstadions in Nederland en hun rol in stedelijke ontwikkeling Voor de club, voor de stad? Voetbalstadions in Nederland en hun rol in stedelijke ontwikkeling Rowan Kool Bachelorthesis Planologie Faculteit der Managementwetenschappen Radboud Universiteit Nijmegen Augustus 2013 2 Voor de club, voor de stad? Voetbalstadions in Nederland en hun rol in stedelijke ontwikkeling Voor de club, voor de stad? Voetbalstadions in Nederland en hun rol in stedelijke ontwikkeling Rowan Kool Studentnummer: 4070925 Begeleider: Peter Ache Bachelorthesis Planologie (GPM) Faculteit der Managementwetenschappen Radboud Universiteit Nijmegen Augustus 2013 Omslagfoto’s: eigen foto’s 3 4 Samenvatting 7 1. Inleiding 11 1.1 Projectkader 11 1.1.1 Maatschappelijke aanleiding en ontwikkelingen 12 1.1.2 Stadionontwikkeling in de wetenschap 13 1.1.3 Relevantie onderzoek 14 1.2 Doel- vraagstelling 16 1.2.1 Doelstelling 16 1.2.2 Vraagstelling 17 1.3 Leeswijzer 18 2. Theorie 19 2.1 Theoretisch kader 19 2.1.1 Stedelijke ontwikkeling 20 2.1.2 Cultuur en stedelijke ontwikkeling 21 2.1.3 Entertainment en ‘panem et circenses’ 23 2.1.4 Voetbalstadions 24 2.1.5 De impact van een voetbalstadion 26 2.1.6 Het begrip ‘rendabel’ en de gemeente 28 2.1.7 Succesfactoren en voorwaarden 29 2.1.8 Reflectie literatuur 30 2.2 Conceptueel model & operationalisatie 31 2.2.1 Conceptueel model 31 2.2.2 Operationalisatie 32 3. Methodologie 37 3.1 Theorie- versus praktijkgericht onderzoek 37 3.2 Onderzoeksstrategie en verantwoording 38 3.3 Onderzoeksmateriaal 40 3.4 Keuze en verantwoording ‘case studies’ 41 3.5 Inhoudelijke werkwijze analyse 43 3.5.1 Impact stadions 43 3.5.2 Voorwaarden en factoren 45 4. Casus Den Haag 46 4.1 Algemene beschrijving en korte historie 46 4.2Doelen en beoogde effecten 47 4.2.1 Algemeen 47 4.2.2 Fysieke effecten 48 4.2.3 Economische effecten 49 4.2.4 Sociale en culturele effecten 51 4.3 Evaluatie – daadwerkelijke impact 53 4.3.1 Economische impact 53 4.3.2 Fysieke impact 57 4.3.3 Sociale en culturele impact 63 4.4 Voorwaarden en factoren 69 4.4.1 Locatie 69 4.4.2 Ontwerp 71 4.4.3 Financiering 72 4.4.4 Duurzaamheid 74 4.4.5 Andere randvoorwaarden 75 4.4.6 Andere succesfactoren 78 5 5. Casus Groningen 82 5.1 Algemene beschrijving en korte historie 82 5.2 Doelen en beoogde effecten 82 5.2.1 Algemeen 82 5.2.2 Fysieke effecten 83 5.2.3 Economische effecten 86 5.2.4 Sociale en culturele effecten 88 5.3 Evaluatie – daadwerkelijke impact 89 5.3.1 Economische impact 89 5.3.2 Fysieke impact 95 5.3.3 Sociale en culturele impact 103 5.4 Voorwaarden en factoren 108 5.4.1 Locatie 108 5.4.2 Ontwerp 110 5.4.3 Financiering 111 5.4.4 Duurzaamheid 113 5.4.5 Andere randvoorwaarden 114 5.4.6 Andere succesfactoren 116 6. Casus Alkmaar 121 6.1 Algemene beschrijving en korte historie 121 6.2 Doelen en beoogde effecten 121 6.2.1 Algemeen 121 6.2.2 Economische effecten 123 6.2.3 Fysieke effecten 124 6.2.4 Sociale en culturele effecten 125 6.3 Evaluatie – daadwerkelijke impact 126 6.3.1 Economische impact 126 6.3.2 Fysieke impact 132 6.3.3 Sociale en culturele impact 138 6.4 Voorwaarden en factoren 146 6.4.1 Locatie 146 6.4.2 Ontwerp 149 6.4.3 Financiering 151 6.4.4 Duurzaamheid 152 6.4.5 Andere randvoorwaarden 154 6.4.6 Andere succesfactoren 156 7. Conclusie & aanbevelingen 160 7.1 Conclusies 160 7.2 Aanbevelingen 172 7.3 Reflectie 175 Referentielijst 178 Bijlagen 183 Bijlage 1: De historie van het Nederlandse stadion 184 Bijlage 2: Kritische literatuurbespreking 187 Bijlage 3: Interviewguide Iman Biesheuvel 194 Bijlage 4: Interviewguide Arnie Caprino 199 Bijlage 5: Interviewguide Jelle Dijkstra 204 Bijlage 6: Interviewguide Jaap Wilschut 210 6 Samenvatting Dit onderzoek is gericht op voetbalstadions in Nederland, en de rol daarvan in stedelijke ontwikkeling. De aanleiding hiervoor is de situatie omtrent de ontwikkeling van voetbalstadions in Nederland op dit moment. Zo komen er de laatste jaren maar weinig nieuwe stadions van de grond, in tegenstelling tot de jaren ervoor. Dit terwijl er wel degelijk plannen voor zijn in verschillende steden, maar deze komen maar moeizaam van de grond. In het algemeen is voetbal de afgelopen decennia steeds populairder en groter geworden. Hierbij en hierdoor werd ook duidelijk dat veel stadions verouderd en verwaarloosd waren, waardoor er naast de clubs ook veel aandacht kwam van beleidsmakers. Daarnaast was er ook sprake van toenemende belangstelling van publiek en sponsors, en tegelijkertijd ook commercialisering van sport, en de ontwikkeling van voetbal als culturele economische sector. Stadions werden aansluitend dan ook een steeds belangrijker aspect in stedelijke ontwikkeling of ‘city marketing’. Kortom, voetbal en –stadions kregen steeds meer aandacht, en het belang en nut ervan werd steeds meer erkend. Sinds de jaren ’90 is er daarom dan ook een golf van verbouwing en nieuwbouw van stadions te zien in Nederland. Echter min of meer sinds de ‘intrede’ van de kredietcrisis en de economisch mindere situatie lijkt dit te stokken; ambities of plannen voor nieuwbouw komen maar moeizaam of niet vooruit. De vraag is dan ook, wat kan een stadion voor een club en stad betekenen? En is het de moeite waard, en mogelijk, hier ook op dit moment verschillende (publieke) middelen aan te besteden? Een literatuuronderzoek leerde vervolgens dat dit onderwerp ook in wetenschappelijk opzicht relevant is. Stadions krijgen steeds meer aandacht binnen de wetenschap, op het gebied van ruimtelijke en stedelijke planning, maar de Nederlandse situatie blijft hierin sterk onderbelicht. Weinig tot geen onderzoek is namelijk nog verricht naar specifiek stadionontwikkeling en de rol van stadions in stedelijke ontwikkeling in Nederland. Bovendien is ook weinig onderzoek verricht naar de mogelijke invloed van de huidige economische situatie, op de effecten, financiering en andere succesfactoren, en de realisatie van stadions in het algemeen. Dit alles betekent dat het voor veel bestaande literatuur maar zeer de vraag is in welke mate deze representatief is voor de huidige situatie, in Nederland. Uit het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat er op het gebied van stadionontwikkeling in Nederland op dit moment een gat in de wetenschappelijke literatuur waar te nemen is. Bovendien biedt ook de bestaande literatuur in meer algemeen opzicht geen eenduidige conclusie, behalve dat de impact stadions erg afhankelijk is van de specifieke context. In ieder geval is over de specifieke context van Nederlandse steden op dit moment nog weinig geschreven. Op basis hiervan geldt de volgende doelstelling voor dit onderzoek: Het doel van dit onderzoek is een bijdrage te leveren aan de beperkte kennis omtrent de ontwikkeling van nieuwe voetbalstadions in Nederland, welke rol een dergelijk project zou kunnen spelen in stedelijke ontwikkeling, en welke voorwaarden en factoren invloed hebben op de rendabelheid voor gemeenten, door aan de hand van enkele theoretische concepten op dit gebied een drietal recente gevallen van stadionontwikkeling in Nederland te analyseren, om hieruit conclusies te kunnen trekken over stadionontwikkeling in Nederland, eventueel ook met het oog op toekomstige stadionprojecten. Met deze doelstelling wordt beoogd de algemene (wetenschappelijke) kennis omtrent stadionontwikkeling in Nederland te vergroten, althans hier een bijdrage aan te leveren. Dit zal gebeuren op basis van een analyse van drie recent voltooide stadionprojecten, met als doel zo van nut te kunnen zijn op wetenschappelijk gebied, én eventueel ook voor toekomstige projecten. De gestelde doelstelling zorgt ervoor dat dit onderzoek haalbaar, binnen de 7 beperkte middelen hiervoor wordt gehouden, door uit te gaan van al bestaande algemene theoretische concepten, en door daarbij ‘slechts’ enkele specifieke casussen nader te onderzoeken. Uit deze doelstelling ván het onderzoek, vloeit vervolgens de volgende onderzoeksvraag voort (de doelstelling ín dit onderzoek), die in het onderzoek centraal staat: Welke rol kan de ontwikkeling van een nieuw voetbalstadion spelen binnen stedelijke ontwikkeling in Nederland, en welke voorwaarden (of factoren) zijn van invloed op de mate waarin het voor een gemeente rendabel is een dergelijk project te faciliteren? Hiervoor zijn om het onderzoek meer structuur te geven drie deelvragen opgesteld, die het onderzoek en de analyse van de casussen verdeelt in de beoogde effecten van stadions, de daadwerkelijk totstandgekomen impact ervan en ten derde de voorwaarden en factoren die van invloed zijn op de mate waarin een gemeente een project als (voldoende) rendabel beschouwd. Aan de hand van een uitgebreid literatuuronderzoek is vervolgens een theoretisch kader opgesteld voor dit onderzoek, waarmee een wetenschappelijke basis wordt gevormd voor de uiteindelijke analyse van de casussen. Hierin zijn enkele theoretische concepten en begrippen besproken, in feite van groot naar klein. Zo zijn eerst de concepten stedelijke ontwikkeling, de rol van cultuur in stedelijke ontwikkeling en meer specifiek entertainment en ‘brood en spelen’ als onderdeel van culturele voorzieningen besproken. Vervolgens zijn in dat kader voetbalstadions naar voren gekomen, en is de in de literatuur veronderstelde impact van voetbalstadions op de stad besproken. Ook zijn de concepten uit het tweede deel van de vraagstelling aan bod gekomen. Zo zijn eerst de begrippen ‘rendabel’ en de ‘gemeente’ toegelicht, in wat meer praktische zin, en vervolgens wat in de literatuur wordt gezegd over succesfactoren en voorwaarden bij stadionontwikkelingsprojecten. Om een en ander in het kader van dit onderzoek te verduidelijken en de relaties tussen de relevante begrippen duidelijk weer te geven, is eerst een conceptueel model opgesteld. Deze is hieronder te zien. Verder is op basis van het literatuuronderzoek een verdere operationalisatie van enkele begrippen opgesteld, om daarmee de relevante begrippen ‘meetbaar’ te maken voor dit onderzoek. Allereerst is het concept van de impact van voetbalstadions op stedelijke ontwikkeling, het centrale concept van dit onderzoek, van dimensies en indicatoren voorzien.